Μεγαλόχαρη, Οδηγήτρια, Φανερωμένη, Γιάτρισσα, Χοζοβιώτισσα, Κανάλα, Θαλασσινή. Εκατοντάδες τα προσωνύμιά της, χιλιάδες οι εκκλησίες και τα μοναστήρια που της έχουν αφιερώσει οι πιστοί σε κάθε γωνιά της χώρας μας, σε όλο τον πλανήτη, όπου χτυπάει η «καρδιά» του χριστιανισμού. Από το Περιβόλι της στη χερσόνησο του Αθω έως το πιο απομονωμένο χωριό, την τελευταία κουκκίδα στον χάρτη της Ελλάδας, η Παναγία λατρεύεται από τον λαό μας ως το πιο ιερό πρόσωπο της Ορθοδοξίας. Θεωρείται σύμβολο ζωής, αγάπης και αγνότητας, ενώ κάθε Δεκαπενταύγουστο «οδηγεί» στους μεγαλοπρεπείς ναούς και τα ταπεινά ξωκλήσια της εκατομμύρια πιστούς, που σπεύδουν να προσευχηθούν και να προσκυνήσουν τις θαυματουργές εικόνες της.
* Το σημαντικότερο προσκύνημα της Παναγίας στην Ελλάδα είναι ο ναός της Ευαγγελιστρίας της Τήνου. Χτισμένη στο σημείο που βρέθηκε το 1823 η εικόνα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, έπειτα από όραμα της μοναχής Πελαγίας, η εκκλησία υπήρξε ένα από τα πρώτα μεγάλα αρχιτεκτονικά έργα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Για την κατασκευή της χρειάστηκαν τεράστιες ποσότητες μαρμάρου, που μεταφέρθηκαν στο νησί από τη γειτονική Δήλο, μεγάλος αριθμός εργατών και πολλές δωρεές από κατοίκους της Τήνου και χριστιανούς από την υπόλοιπη Ελλάδα και το εξωτερικό. Στα μέσα του 1832 ήταν έτοιμη η ανατολική πτέρυγα του ναού, ενώ οι εργασίες ανέγερσης ολοκληρώθηκαν το 1880.
* Η Παναγία Εκατονταπυλιανή στην Παροικιά της Πάρου, με ιστορία 1.700 ετών, θεωρείται σήμερα ένα από τα σπουδαιότερα παλαιοχριστιανικά μνημεία της χώρας. Χτίστηκε τον 4ο αιώνα από τον Μέγα Κωνσταντίνο, έπειτα από τάμα της μητέρας του, αγίας Ελένης, ανακαινίστηκε στα χρόνια του αυτοκράτορα Ιουστινιανού και απέκτησε τις ονομασίες Καταπολιανή και Εκατονταπυλιανή. Σταδιακά επικράτησε η δεύτερη ονομασία, από τις 99 φανερές και την κρυφή πύλη του ναού, που, σύμφωνα με την παράδοση, θα ανοίξει όταν οι Ελληνες πάρουν πίσω την Κωνσταντινούπολη.
* Σε μια έκταση 500 στρεμμάτων στο Βέρμιο, που δώρισε για την ανέγερση προσκυνήματος η κοινότητα Καστανιάς, βρίσκεται το νέο «σπίτι» της Παναγίας Σουμελά, που «φιλοξενεί» σήμερα την ιερή εικόνα και τα κειμήλια της ιστορικής μονής της Σουμελιώτισσας στην Τραπεζούντα. Η θεμελίωση έγινε το 1951, ενώ την επόμενη χρονιά, έπειτα από μια εικοσαετία παραμονής στο Βυζαντινό Μουσείο, η εικόνα της Παναγίας «ενθρονίστηκε» με όλες τις τιμές στον καινούργιο ναό. Η μονή της Παναγίας Σουμελά στο Βέρμιο ήρθε να «στεγάσει» ξανά τον πόνο, τις ελπίδες και τα όνειρα των Ποντίων και υποδέχεται κάθε καλοκαίρι χιλιάδες πιστούς, που συμμετέχουν με ευλάβεια στις ακολουθίες του Δεκαπενταύγουστου. «Στα φιλόξενα υψώματα του Βερμίου αναπολούμε τις πατρίδες μας, τιμούμε την πίστη μας, γαλουχίζουμε τα νέα παιδιά με τις αξίες και τα ήθη των προγόνων μας» λέει ο πρόεδρος του Ποντιακού Σωματείου «Παναγία Σουμελά» Γιώργος Τανιμανίδης. Φέτος των ιερών ακολουθιών θα προεξάρχει ο σεβασμιότατος μητροπολίτης Βέροιας – Ναούσης και Καμπανίας Παντελεήμων, ενώ ανήμερα της μεγάλης γιορτής, στις 7 το πρωί, θα τελεστούν όρθρος και πανηγυρικό αρχιερατικό συλλείτουργο και θα ακολουθήσουν λιτάνευση της αγίας εικόνας και συνάντηση εκπροσώπων Αρχών με εκπροσώπους ποντιακών σωματείων.
* Το μοναστήρι της Παναγίας Χοζοβιώτισσας στην Αμοργό, με το κατάλευκο χρώμα και τα 300 σκαλοπάτια, «αγναντεύει» εδώ και 926 χρόνια το απέραντο γαλάζιο του Αιγαίου από την άκρη ενός γκρεμού. Η μονή χτίστηκε από τον αυτοκράτορα Αλέξιο Α’ Κομνηνό μετά την εύρεση μιας εικόνας της Παναγίας που έφθασε στο νησί μέσα σε βάρκα από τη Μικρά Ασία. Λέγεται ότι την τοποθέτησε εκεί μια γυναίκα από την πόλη Χόζοβα της Παλαιστίνης, που την άφησε να «ταξιδέψει» στη θάλασσα για να μην πέσει στα χέρια των εικονομάχων. Η μονή απέκτησε μετόχια σε Κρήτη, Λέρο, Νάξο, Ιο και άλλα νησιά και διατήρησε την επιρροή της ακόμη και την εποχή της Τουρκοκρατίας.
* Στην Αγιασώτισσα της Λέσβου φυλάσσεται η εικόνα της Παναγίας με το Θείο Βρέφος που μετέφερε στο νησί από τα Ιεροσόλυμα ο ιερομόναχος Αγάθων στα χρόνια της Εικονομαχίας. Ο σύγχρονος ναός χτίστηκε το 1815 πάνω στα ερείπια δύο εκκλησιών. Η πρώτη κατασκευάστηκε το 1173 και κατεδαφίστηκε λόγω φθοράς και η δεύτερη καταστράφηκε από πυρκαγιά τον Αύγουστο του 1812.
* Στη μονή της Προυσιώτισσας στην Ευρυτανία φυλάσσεται εικόνα της Παναγίας (δημιούργημα του ευαγγελιστή Λουκά) που σώθηκε το 829 μ.Χ. από τους εικονομάχους. 1.900 χρόνια ιστορίας «μετράει» η μονή της Φανερωμένης στη Λευκάδα, ενώ σημαντικό προσκύνημα θεωρείται και η Παναγία Κανάλα, ο «ιερός τόπος» της Κύθνου.
Σουμελά: Το σύμβολο της ποντιακής πίστης
Χτισμένη σε μια απόκρημνη πλαγιά της Τραπεζούντας, η ιστορική μονή της Παναγίας Σουμελά συνδέθηκε με τις πιο ένδοξες στιγμές της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και αποτέλεσε για 16 αιώνες «καταφύγιο» των Ελλήνων του Πόντου, σύμβολο ελπίδας και πνευματικό κέντρο που εκπαίδευσε χιλιάδες ιερείς και δασκάλους. Ηταν το 386 μ.Χ., όταν οι μοναχοί Βαρνάβας και Σωφρόνιος έφθασαν, έπειτα από πολλές ημέρες πεζοπορίας, στο όρος Μελά, είδαν σε όραμα την Παναγία και αποφάσισαν να ιδρύσουν εκεί τη μοναχική σκήτη τους.
Ακολουθώντας ένα σμήνος χελιδονιών που πετούσαν κοντά σε μια σπηλιά, βρήκαν τη φιλοτεχνημένη από τον ευαγγελιστή Λουκά εικόνα της Παναγίας της Αθηνιώτισσας που, σύμφωνα με την εκκλησιαστική παράδοση, μεταφέρθηκε εκεί από αγγέλους. Οι δύο μοναχοί έχτισαν το κελί τους στη σπηλιά και «στερέωσαν» στα βράχια μια εκκλησία αφιερωμένη στην Παναγία. Στα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας το μοναστήρι απέκτησε πολλά προνόμια, κτήματα και κειμήλια, ενώ στις εγκαταστάσεις του λειτουργούσαν ξενώνες και βιβλιοθήκη όπου φυλάσσονταν σπάνια έγγραφα.
Η μονή βρέθηκε πολλές φορές στο στόχαστρο ληστών, ενώ μετά την Μικρασιατική Καταστροφή έπεσε στα χέρια των Τούρκων, που κατέστρεψαν τα κτίρια και προχώρησαν σε λεηλασίες και βανδαλισμούς. Οι μοναχοί πρόλαβαν όμως να φυλάξουν σε μια κρύπτη στο κοντινό παρεκκλήσι της Αγίας Βαρβάρας την εικόνα της Παναγίας, το Ευαγγέλιο του οσίου Χριστοφόρου και τον Σταυρό (με τίμιο ξύλο) του αυτοκράτορα Εμμανουήλ Γ’ Κομνηνού. Οι «θησαυροί» της Παναγίας Σουμελά παρέμειναν κρυμμένοι έως τις αρχές της δεκαετίας του 1930, όταν ελληνική αντιπροσωπία επισκέφθηκε την περιοχή (έπειτα από συμφωνία με την τουρκική κυβέρνηση), προκειμένου να ανοίξει την κρύπτη και να τα μεταφέρει στην Αθήνα.
Από το 1923 και για περίπου τρεις δεκαετίες η μονή ερήμωσε. Τη δεκαετία του 1950 εκδήλωσαν την επιθυμία να την επισκεφθούν αξιωματικοί του αμερικανικού στρατού, ενώ μετά το 1970 άρχισαν να φθάνουν στην περιοχή ξένοι τουρίστες. Στις 14 Αυγούστου του 1996 τελέστηκε στην είσοδο της μονής κρυφή δοξολογία, με τη συμμετοχή περίπου 100 μελών ποντιακών οργανώσεων, ενώ το 2010 ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος τέλεσε την πρώτη -έπειτα από σχεδόν εννέα δεκαετίες «σιωπής»- πανηγυρική Θεία Λειτουργία στο ιστορικό μοναστήρι.
Θαυματουργικές επεμβάσεις (επί δύο χιλιετίες) από την «υπέρμαχο στρατηγό» του Γένους
Εικόνες που βρέθηκαν έπειτα από οράματα αγίων, μοναχών, αλλά και απλών ανθρώπων, ασθενείς που θεραπεύτηκαν, περιοχές που απαλλάχθηκαν από επιδημίες, μοναστήρια που «άντεξαν» στις επιδρομές πειρατών, ξαφνικές νεροποντές και μπουρίνια που έσωσαν ολόκληρες πόλεις, αποτρέποντας τις επιθέσεις των Τούρκων ή άλλων εχθρών. Αναρίθμητα είναι τα θαύματα της Παναγίας, οι μικρές ή μεγαλύτερες παρεμβάσεις της στην Ιστορία του Ελληνισμού, που εξακολουθούν σήμερα να «οπλίζουν» τους πιστούς με δύναμη, ελπίδα και αισιοδοξία.
Ενα από τα πιο γνωστά θαύματα της Θεοτόκου είναι η διάσωση της Κωνσταντινούπολης από τον στόλο των Αβάρων και των Περσών το 626 μ.Χ. Επειτα από πολυήμερη πολιορκία, οι απελπισμένοι κάτοικοι της Πόλης συγκεντρώθηκαν στον ναό της Παναγίας των Βλαχερνών και ζήτησαν τη βοήθειά της. Ο εχθρικός στόλος αναγκάστηκε τελικά να εγκαταλείψει τις θέσεις του, η Πόλη σώθηκε και οι χριστιανοί έψαλαν για πρώτη φορά τον Ακάθιστο Υμνο.
Κάτι παρόμοιο συνέβη και το 861 μ.Χ., που η Κωνσταντινούπολη δέχθηκε επίθεση από τον ρωσικό στόλο. Λέγεται ότι όταν ο Πατριάρχης Φώτιος ο Μέγας έριξε στη θάλασσα την τιμία εσθήτα (χιτώνας) της Παναγίας ξέσπασε θαλασσοταραχή, που βύθισε σχεδόν όλα τα πλοία των εχθρών.
Δεκάδες είναι τα θαύματα που έχουν συνδεθεί και με τον πόλεμο του 1940, με πιο χαρακτηριστικό εκείνο που, κατά την παράδοση, συνέβη τον Σεπτέμβριο του 1943 στον Ορχομενό Βοιωτίας. Οταν οι γερμανικές δυνάμεις επιχείρησαν να πλησιάσουν στο μοναστήρι της Σκριπούς, με σκοπό να το καταστρέψουν, εμφανίστηκε μπροστά τους μια γυναίκα που τους έκλεισε τον δρόμο, ενώ μια αόρατη δύναμη ακινητοποίησε τα τανκς, κρατώντας όρθια την εκκλησία. Λέγεται μάλιστα ότι ο Γερμανός διοικητής όχι μόνο σταμάτησε την επίθεση, αλλά έπεσε στα γόνατα και προσκύνησε την Παναγία.
Σε θαύμα της Θεοτόκου αποδίδεται και η παρουσία των φιδιών με το χαρακτηριστικό σημάδι σε σχήμα σταυρού στο κεφάλι, στις περιοχές Μαρκόπουλο και Αργίνια της Κεφαλλονιάς, τις ημέρες του Δεκαπενταύγουστου. Τα «φιδάκια της Παναγίας» -που εμφανίστηκαν για ακόμη μία χρονιά στο καμπαναριό του ναού Υπεραγίας Θεοτόκου στα Αργίνια- είναι γκρίζα, λεπτά και ακίνδυνα ενώ, σύμφωνα με τους ντόπιους, η απουσία τους προμηνύει καταστροφικά γεγονότα, όπως συνέβη το 1953, με τους μεγάλους σεισμούς που ισοπέδωσαν το νησί. Σύμφωνα με την παράδοση, στην περιοχή υπήρχε κάποτε ένα γυναικείο μοναστήρι που περικυκλώθηκε από πειρατές. Οι μοναχές ζήτησαν από την Παναγία να τις μετατρέψει σε φίδια για να γλιτώσουν και από τότε επιστρέφουν κάθε χρόνο στον ναό της Φιδιώτισσας.
Γεράσιμος Κόντος
