«Ο Ζευς έβαλε τους θνητούς στης φρονήσεως τον δρόμο, αυτός εκύρωσε τον νόμο ”το πάθημα να είναι μάθημα”. Ακόμα και στον ύπνο μας, μας στάζει στην καρδιά ο πόνος, που θυμίζει τα παθήματά μας, κι έρχεται, θέλομε δεν θέλομε, να μας σωφρονίσει. Βέβαια, η σκληρή αυτή χάρι μάς δίδεται απ’ τους θεούς, που κάθονται στο σεμνό τους θρόνο».
Αισχύλου «Αγαμέμνων», στ. 176-183, Απαντα Αρχαίων Ελλήνων, εκδόσεις Πάπυρος σελ. 32
Ισως να μην είχαν χρειαστεί τόσες πολλές επιστημονικές έριδες, συνέδρια, δημοσιεύσεις, δαπάνη χρόνου, χρημάτων, άσκοπες θυσίες ελπίδων και απόπειρες αντιμετώπισης τόσων φαινομενικά δυσεπίλυτων ζητημάτων αν οι πολιτισμένοι άνθρωποι μπορούσαν να εμβαθύνουν στην ελληνική τραγωδία αντί να θεοποιούν επιστημονικοφανείς δεισιδαιμονίες και να αναθέτουν τη διαχείριση της συνείδησής τους στην ψυχανάλυση – επιστήμη καθ’ όλα σεβαστή και χρήσιμη μεν αλλά οι λειτουργοί της είθισται να μην πιστεύουν στο συνθετικό «ψυχή» που περιλαμβάνει η ονομασία του αντικειμένου τους!
Πώς να γίνεις καλός ψυχαναλυτής και να συμβάλεις στη «θεραπεία» μιας ψυχής, για την οποία είσαι πεπεισμένος ότι δεν υπάρχει; Η κοινή λογική επιβάλλει αφενός να αφεθεί η αντίφαση να ταλανίζει όσους αφορά άμεσα και αφετέρου να εξηγηθεί η θέαση του Αισχύλου στη σημασία των ονείρων για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα μας μέσω της αποδοχής του εκπαιδευτικού περιεχομένου τους.
Η μονοσήμαντη και στενόκαρδη κοσμοαντίληψη της εξειδίκευσης, του δυισμού και της απόστασης από οτιδήποτε δύναται να αποκληθεί «μεταφυσικό» υπολείπεται σε πολλά από τον αισχύλειο, ολιστικό τρόπο «ανάγνωσης» της πραγματικότητας. Κάποιος συνηθισμένος τεχνικός της συμπεριφοράς, του νου, του χαρακτήρα αλλά και παιδαγωγός θα προτιμούσε να αντιμετωπίσει μια ερμηνευτική προσέγγιση των ονείρων είτε υλιστική είτε απολύτως θεοκεντρική. Ή τα όνειρα, καλά και κακά, τα στέλνει ο Θεός ή ένα κομμάτι του εαυτού μας. Η συνύπαρξη των δύο παραγόντων φαίνεται (στους ειδήμονες του υλισμού) σαν αποτύπωμα που αφήνει το χέρι της ουτοπίας όταν κλέβει το ιερό δισκοπότηρο της ανίας και της μονομέρειάς μας.
Βασιλική οδός
Ουδείς μπορεί να μεμφθεί τον Αισχύλο για «αφέλεια» ή ελλιπή γνώση των μηχανισμών, που διαμορφώνουν την ανθρώπινη προσωπικότητα. Αν η υπόθεσή του έφτανε σε ακροατήριο δικαστηρίου, ο μύστης του ελληνικού λόγου θα κατέθετε ως υπερασπιστικά στοιχεία τις τραγωδίες του και θα αθωωνόταν πανηγυρικά από τις κατηγορίες της άγνοιας. Σε όλα τα έργα του συνταιριάζει αρμονικά την αλληλεπίδραση του ανθρώπινου θυμικού με τις ευμετάβλητες καταστάσεις και τη θεία βούληση. Ετσι σκεφτόταν ο ποιητής και έτσι γράφει. Διαχρονικά και παγκόσμια, ουράνια και γήινα ταυτόχρονα.
Στη γ’ στροφή του πρώτου χορικού του «Αγαμέμνονα» προσφέρει στους ανθρώπους καθαρά και ξάστερα, δίχως συγκαλυμμένα νοήματα και δαιδαλώδεις φράσεις, τον αποσυμβολισμό των δυσάρεστων ονείρων. Δεν είναι η «βασιλική οδός στο ασυνείδητο», όπως αποφάνθηκε ο Φρόιντ. Μαθήματα είναι από τις ήδη βιωμένες εμπειρίες μας και μας τα στέλνει ο Θεός για να μη χρειαστεί να υποστούμε ξανά τα ίδια, σαν νωθρά παιδιά που δεν παρακολουθούν τον δάσκαλό τους και υποχρεώνονται να μείνουν στην ίδια τάξη. Δάσκαλος στην προκείμενη περίπτωση είναι ο Θεός και το μάθημα προσφέρεται με σύμβολα υπενθυμιστικά των σφαλμάτων μας. «Παρ’ άκοντας ήλθε σωφρονείν» λέει το αρχαίο κείμενο και τονίζει ότι ο διδακτικός πόνος του ονείρου δεν σχετίζεται με την επιλογή μας να τον βιώσουμε. Είναι η «σκληρή χάρι» που προσφέρουν οι θεοί σε όλους μας.
Υπό αυτό το πρίσμα αναδεικνύεται και η εξαιρετική σημασία που έχει το γεγονός ότι ο Αισχύλος δεν διαχώρισε την ονειρική κατάσταση από εκείνη της εγρήγορσης. Ολα είναι ένα σύνολο. Ενιαίο και αδιαίρετο αλλά με διακριτές τις «αρθρώσεις» του.
Δεν θεωρεί την ώρα των ονείρων ως μη πραγματική, σαν ένα νέφος εντυπώσεων που συντίθεται και διαλύεται ανώφελα αλλά ως κομμάτι του βίου μας. Εφόσον ο άνθρωπος πάσχει, πονάει κατά τη διάρκεια του ονείρου, η διδαχή είναι σκληρή αλλά απαραίτητη όπως ο σωφρονισμός.
Το πάθημα που γίνεται μάθημα και η σημασία των ονείρων παρεδόθησαν στην ανθρωπότητα, ως εξεταστέα ύλη, από τον Αισχύλο. Στο χέρι όλων μας είναι να μη χρειαστεί να επαναλάβουμε (και σε πολύ πιο έντονη και δυσάρεστη εκδοχή) στον ξύπνιο μας όσα δυσάρεστα βλέπουμε στον ύπνο μας.
Παναγιώτης Λιάκος
