Υμνος στο αθηναϊκό μεγαλείο και ταυτόχρονα προσπάθεια συμφιλίωσης με τη Σπάρτη
- Γράφει ο Χρήστος Η. Χαλαζιάς
Ο Πανηγυρικός του Ισοκράτη είναι ένας από τους καλύτερους λόγους του Αθηναίου ρήτορα. Δημοσιεύτηκε το 380 και σε αυτόν ο Ισοκράτης προέτρεπε την Αθήνα και τη Σπάρτη να παραμερίσουν τους ανταγωνισμούς τους και να ενωθούν εναντίον των Περσών. Ο Ισοκράτης εξυμνεί σε αυτόν τον λόγο την πόλη της Αθήνας, προσπαθώντας να κάνει τους ακροατές του να αγαπήσουν τις προγονικές αρετές. Διεκδικεί υπέρ της Αθήνας την ηγεμονία των Ελλήνων κατά τον Περσικό Πόλεμο.
Ο Πανηγυρικός διαιρείται σε τρία μέρη: στο προοίμιο, στην κυρίως υπόθεση, που υποδιαιρείται σε άλλα, μικρότερα μέρη, και στον επίλογο. Ο Ισοκράτης τόνιζε σε αυτόν ότι η εκστρατεία εναντίον των βαρβάρων είναι δυνατόν να αποφασιστεί μόνο όταν συμφωνήσουν να συμφιλιωθούν οι δύο πιο σημαντικές πόλεις της Ελλάδας, η Αθηνά και η Σπάρτη. Και αυτό γιατί οι άλλες ελληνικές πόλεις βρίσκονται μοιρασμένες υπό την επιρροή των δύο αυτών πόλεων κι έτσι ολόκληρη η Ελλάδα είναι διαιρεμένη σε δύο αντίθετες πολιτικές παρατάξεις.
Ο ρήτορας παρατηρεί ότι οι Λακεδαιμόνιοι δεν θα δεχτούν εύκολα την άποψη αυτή, διότι έχουν τη λανθασμένη αντίληψη ότι έχουν κληρονομικά δικαιώματα πάνω στην ηγεμονία της Ελλάδας. Η γνώμη τους αυτή καθιστά μάταια κάθε προσπαθεί συνεννόησης. Γι’ αυτό, λέει, θα προσπαθήσει να τους απαλλάξει από τη σφαλερή αυτή γνώμη. Για να το κατορθώσει θα πρέπει να δείξει σε όλους τους Ελληνες πως το αθηναϊκό κράτος διεκδικεί την ηγεμονία της Ελλάδας. Αρχίζει υπενθυμίζοντας ότι οι κάτοικοι της Αθήνας είναι αυτόχθονες και πρόσφεραν μεγάλες υπηρεσίες σε όλους από αρχαιοτάτων χρόνων, διότι την ειρηνική περίοδο προσπάθησαν να επιτύχουν την ανάπτυξη των πολιτιστικών αγαθών που κάνουν άνετη τη ζωή των ανθρώπων.
Υπενθυμίζει την παράδοση που λέει ότι η Δήμητρα, από ευγνωμοσύνη για τη φιλοξενία που της έκαναν, δίδαξε πρώτα στους κατοίκους της Αττικής τη γεωργία κι εκείνοι τη διέδωσαν στο ανθρώπινο γένος για την ευημερία όλων.
Οι Αθηναίοι επίσης πρώτοι δημιούργησαν τον ελληνικό αποικισμό στη Μικρά Ασία, που σήμανε την οικονομική και πνευματική άνθηση του ελληνικού πολιτισμού και βοήθησε στην αναχαίτιση των βαρβάρων. Οι Αθηναίοι ήταν εκείνοι που δίδαξαν στους Ελληνες τους νόμους, την πολιτική οργάνωση, τις τέχνες και το εμπόριο. Οι Αθηναίοι διακρίθηκαν στην κατασκευή αρχιτεκτονημάτων και έργων τέχνης, και καθιέρωσαν λαμπρές γιορτές, γεγονός που προκαλούσε τη συγκέντρωση ξένων επισκεπτών. Η ρητορική και η πνευματική μόρφωση αναπτύχθηκαν στην Αθήνα και το όνομα των Ελλήνων έγινε σύμβολο πνευματικής ανύψωσης. Ελληνες λέγονται όχι εκείνοι που έχουν απλώς κοινή καταγωγή, αλλά εκείνοι που έχουν αθηναϊκή αγωγή.
Ο ρήτορας υπενθυμίζει κατόπιν τους πολεμικούς αγώνες της Αθήνας από την προϊστορική εποχή, οπότε οι Αθηναίοι υπερείχαν όλων των Ελλήνων, αλλά και αργότερα, τους αγώνες εναντίον των βαρβάρων όχι μόνο για την πατρίδα τους αλλά και για την ελευθερία ολόκληρης της Ελλάδας. Ιδιαίτερα στους Μηδικούς πολέμους οι Αθηναίοι υπέστησαν τις πιο μεγάλες συμφορές για τη σωτηρία όλων των Ελλήνων. Είναι λοιπόν δίκαιο να αξιώνει το αθηναϊκό κράτος την ηγεμονία της Ελλάδας.
Ο Ισοκράτης κάνει κριτική της αθηναϊκής ηγεμονίας που βοήθησε στην πρόοδο των συμμάχων. Ακολουθεί σύγκριση της σκοτεινής εποχής της σπαρτιατικής ηγεμονίας, της εποχής της τυραννίας που είχε συνέπεια την υποδούλωση των Ελλήνων στους Σπαρτιάτες.
Αυτοί, για να επιτύχουν την ηγεμονία της Ελλάδας, βρίσκονται σε συνεχή πόλεμο με τους Ελληνες και γι’ αυτό σύναψαν με τους Πέρσες μια συνθήκη ακαθόριστης διάρκειας, τη φοβερή Ανταλκίδειο Ειρήνη.
Το κατηγορητήριο αυτό του Ισοκράτους είναι έμμεσο εγκώμιο της αθηναϊκής πολιτείας. Αλλά για να μετριάσει την εντύπωση που δημιουργούσαν τα αυστηρά λόγια του ισχυρίζεται πως έχει μοναδικό σκοπό του να κάνει τη Σπάρτη να αποκτήσει επίγνωση της πραγματικότητας και να εγκαταλείψει τη λανθασμένη της τακτική, με συνέπεια τους πολέμους μεταξύ Ελλήνων, που βοηθούν τους Πέρσες στο να καταλαμβάνουν όλο και περισσότερες ελληνικές περιοχές στην Ασία.
Ο ρήτορας θέλει κατόπιν να τονίσει την αδυναμία του περσικού κράτους. Αναφέρει την αποτυχία του Πέρση βασιλιά να υποτάξει την Κύπρο. Αποδίδει την αδυναμία αυτή των Περσών στη διαπαιδαγώγησή τους, που τους κάνει μαλθακούς και δουλόφρονες.
Στον επίλογό του ο Ισοκράτης κάνει μια ανασκόπηση του λόγου του και καταλήγει πως δεν μπόρεσε να δώσει σαφή εικόνα της ευτυχίας που θα εξασφάλιζαν οι Ελληνες αν μετέφεραν τον πόλεμο από την Ευρώπη στην Ασία και έφερναν από αυτή αγαθά στην Ευρώπη.
Τελειώνει προτρέποντας τους ακροατές του να βοηθήσουν για τη συμφιλίωση της αθηναϊκής πολιτείας με το κράτος της Σπάρτης και συμβουλεύει τους ρήτορες να προτείνουν μέτρα που θα εξυπηρετούν τα συμφέροντα του ελληνισμού.
Ο Πανηγυρικός του Ισοκράτη εκφράζει το πανελλήνιο αίσθημα της εποχής και αποτελεί υπέροχο δείγμα πολιτικής κριτικής. Είναι ένας ύμνος στην πόλη της Αθήνας περισσότερο για την ανάπτυξή των πνευματικών αγαθών, που στο σύνολό τους αποτελούν τον ανθρώπινο πολιτισμό. Αυτό το μέρος του λόγου του είναι ίσως καλύτερα επεξεργασμένο και θυμίζει τον Περικλή, που ως βάση του μεγαλείου της Αθήνας θεωρούσε την πνευματική ανάπτυξη.
Σύμφωνα με μια παράδοση, ο Ισοκράτης έκανε 10, 12 ή και 15 χρόνια για να συνθέσει αυτόν τον λόγο του, αλλά πρέπει να είναι υπερβολική, αφού αναφερόταν σε συγκεκριμένα πολιτικά γεγονότα που θα έχαναν ίσως την επικαιρότητά τους με την πάροδο του χρόνου.
Ωστόσο ο ίδιος αναφέρει (Προς Φιλίππου λόγος) ότι χρειάστηκε πολύ χρόνο για την επεξεργασία Πανηγυρικού του και ίσως συντέλεσε σε αυτό η παρεμβολή νέων πολιτικών γεγονότων. Φαίνεται πως είχε σημαντική επίδραση πάνω στα ελληνικά πράγματα η Ανταλκίδειος Συνθήκη, που δεν φαίνεται να είχε υπογραφεί όταν άρχισε να γράφει τον λόγο του.
Χειρίστηκε τη ρητορική πρόζα ως έργο τέχνης
Κατά τον Φιλόστρατο (Βίοι σοφιστών, 1 – 17 – 2) και τον Πλούταρχο ( Βίος Ισοκράτους, 837β) ο Ισοκράτης απήγγειλε τον λόγο του στην Ολυμπία. Ομως αυτό δεν μπορεί να αληθεύει, γιατί η φωνή του ρήτορα ήταν ασθενική, γεγονός έρχεται σε αντίθεση με τον χαρακτήρα και τη ζωή του. Πιθανότατα ο Ισοκράτης διάβασε τον Πανηγυρικό σε έναν κύκλο ακρατών που μπορούσαν να τον καταλάβουν και τον δημοσίευσε κατά τους Ολυμπιακούς Αγώνες.
Η ανάγνωση του λόγου του σε ένα ακροατήριο από μαθητές του είχε μεγάλη πολιτική σημασία. Και ακριβώς επειδή ο ρήτορας τους προετοίμαζε για να γίνουν υπεύθυνοι πολιτικοί, έδωσε με σαφήνεια την πραγματικότητα της εποχής του. Ετσι εξηγείται και το σφοδρό κατηγορητήριο του Ισοκράτη εναντίον των φιλολακώνων και της σπαρτιατικής πολιτικής, πράγμα που κάθε άλλο παρά βοηθούσε στη συμφιλίωση Σπάρτη και Αθήνα. Γι’ αυτό ο Πανηγυρικός θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και συμβουλευτικός, με πλατιά πολιτική σημασία.
Ο Ισοκράτης ήταν (εκτός από τον Γοργία) ο πρώτος που χειρίστηκε τη ρητορική πρόζα ως έργο τέχνης. Πέτυχε να συνθέσει έναν υπέροχο ύμνο προς το αθηναϊκό μεγαλείο και να δώσει μια εικόνα του παρελθόντος, στην προσπάθεια του να βάλει στις ψυχές των ακροατών του αισιοδοξία για το μέλλον.