Η Αίθουσα Τέχνης Can φέρνει στο προσκήνιο τον πρωτοπόρο καλλιτέχνη Δημήτρη Κοντό, ο οποίος παραμένει όσο ποτέ επίκαιροςOμεσαίος μήνας του φθινοπώρου σχετίζεται -εκτός από τα πρωτοβρόχια- με τη λαμπρή αγιοδημητριάτικη γιορτή και κυρίως με την μεγάλη επέτειο της Εθνικής Αντίστασης απέναντι στον ξένο δυνάστη, που, για να κατανικηθεί η τυραννία του, απαίτησαν οι συνθήκες σημαντικούς και δύσκολους αγώνες, όπως επίσης αξιοσημείωτη αυτοθυσία και υποδειγματικό φρόνημα, στο όνομα της ελευθερίας, της αξιοπρέπειας, της ανεξαρτησίας και της διεκδίκησης των δικαιωμάτων του ανθρώπου.
Κάθε χρόνο τέτοια εποχή ο νους μας πάει στην Ηπειρο, με τον πρώιμο τότε αλλά τον ιδιαίτερα σκληρό εκείνο χειμώνα του ’40, όταν επέπεσε δριμύς χιονιάς στα δύσβατα χωριά, στις στενωπούς και στα κακοτράχαλα βουνά της Πίνδου, εκεί όπου πραγματοποιήθηκε το δράμα και ταυτοχρόνως το θαύμα αυτού του λαού. Μνημειώδεις υπήρξαν οι υπερβάσεις του απέναντι στις αντίξοες τότε συνθήκες, τις οποίες αψήφησαν στρατός κι εθελοντές, πολεμώντας αλληλέγγυα και γενναία, με ανυπέρβλητο θάρρος και με παράτολμο ενθουσιασμό, προκειμένου να διασώσουν, με τα πενιχρά μέσα που είχαν στη διάθεσή τους (έναντι του εχθρού), αξίες και παρακαταθήκες, που λειτουργούσαν ως εναύσματα για την κοινωνική και τηνπολιτισμική τους επιβίωση, τόσο τη δική τους όσο και τη δική μας, άλλωστε, υποθηκεύοντας τη ζωή τους για το μέλλον αυτής της χώρας.
Πόσο κοντινά και πόσο, αλήθεια, μακρινά φαντάζουν σήμερα όλα αυτά. Και πόσο οι καιροί που διανύουμε το απαιτούν, ίσως περισσότερο από άλλοτε, να ιχνηλατήσουμε ξανά τα γνωστά και μαζί τα άγνωστα μονοπάτια της Ιστορίας μας, προτού αυτή σκοπίμως «θολώσει» ή παραχαραχθεί από πάσης φύσεως ιδεοληψίες, αντιπαροχές και υστερόβουλες ιδιοτέλειες.
Με αφορμή τις μέρες αυτές του χρόνου, ο νους μου πήγε σε ένα όχι και τόσο γνωστό μετάλλιο, αφιερωμένο στην Ηπειρο και στις γυναίκες της, που με αυτοθυσία στον πόλεμο του ’40 σκαρφάλωναν ανάμεσα στα βράχια για να μεταφέρουν στις πρώτες γραμμές του πυρός πολεμοφόδια, ενθαρρύνοντας και περιθάλποντας παράλληλα τους τραυματίες, με κίνδυνο και πολλές φορές με αντίτιμο την ίδια τη ζωή τους.
Το χάλκινο αυτό μετάλλιο το έχει φιλοτεχνήσει με υποδειγματικό τρόπο ο ομότιμος καθηγητής της Γλυπτικής στην ΑΣΚΤ Θεόδωρος Παπαγιάννης, που οι περισσότερες πηγές της έμπνευσης και των υπόλοιπων έργων του αφορούν ευφάνταστα μεταπλασμένες μνήμες και αρχέτυπα, όπως επίσης ιστορήματα και καθημερινότητες, τόσο από τα παλαιότερα χρόνια όσο και από τους νεότερους καιρούς.
Ο γλύπτης Θ. Παπαγιάννης γνωρίζει όσο ελάχιστοι τα υλικά με τα οποία πραγματεύεται τις εσωτερικά δυναμικές του φόρμες, γι’ αυτόν τον λόγο -όπου του είναι απαραίτητο- ανοίγει έναν γόνιμο και απροσδόκητο κάθε φορά διάλογο μαζί τους, καθώς μεταποιεί και ουσιαστικά μεταμορφώνει εκφραστικά στα έργα του μια βαθιά και μακραίωνη παράδοση του τόπου μας, συνδυάζοντάς τη με προσωπικά αφομοιωμένα επιτεύγματα της σύγχρονης διεθνούς πρωτοπορίας.
Ανεξάρτητα από το μέγεθος που έχει κάθε γλυπτό του, ο καλλιτέχνης αυτός έχει τη δυνατότητα να συνδιαλέγεται με την «παραστατική» αναγνωρισιμότητα και την αφαίρεση, με τη μνημειακότητα και την ελεγεία, με την εσωτερική δραματικότητα, αλλά και με τον καίρια όσο και μελετημένα διατυπωμένο λυρισμό, διεγείροντας κυρίως μνήμες που αφορούν την εντοπιότητα και την οικουμενικότητα, όπως επίσης την ατομική συνθήκη και το συλλογικό ασυνείδητο. Οι διαλεκτικές αυτές σχέσεις επεκτείνονται από τα υλικά και τα ενσωματωμένα εκφραστικά ιδιώματα στον χώρο και στη φόρμα μέσα από μια τελετουργική, θα λέγαμε, θεατρικότητα που αξιοποιεί (μαζί με τις μνήμες και τη διαμεσότητα της ζωής) το εκάστοτε φυσικό περιβάλλον -πόσο μάλλον το ηπειρώτικο- μέσα από την ίδια τη θέση, την αισθαντική εννοιοδοσία και τον λειτουργικό χαρακτήρα που αναπτύσσει το γλυπτό, όταν είναι στημένο, κυρίως, σε δημόσιο χώρο, όπως υποδειγματικά αυτό φαίνεται στη «Γυναίκα της Πίνδου», στο «βουκολικό» του, επίσης, αλλά υποβλητικά αφαιρετικό έργο (παρουσιάζεται ως σύγχρονη «εγκατάσταση») με θέμα τον «Βοσκό και το κοπάδι» και σε τόσα άλλα αξιομνημόνευτα έργα του από την ίδια σειρά και όχι μόνο, θα έλεγα.
Μέσα από μνήμες και μετουσιώσεις χώρου και γραφής, τόσο στην επιφάνεια όσο και στο επίπεδο, δηλαδή ανάμεσα στις δυο και τις τρεις διαστάσεις, που μπορεί να υπάρξει ως τοπολογική ιδιοσήμανση και κοιτίδα ανάπτυξης η ίδια η μορφογένεση, η Αίθουσα Τέχνης Can στην Αθήνα (τη διευθύνει η Χριστίνα Ανδρουλιδάκη) πήρε την πρωτοβουλία να φέρει στο προσκήνιο έναν ιδιαίτερα σημαντικό και ξεχωριστό εκπρόσωπο της πρωτοπορίας: τον Δημήτρη (Μίμη) Κοντό (1931-1996).
Παρότι πέρασαν αρκετά χρόνια από τον πρόωρο χαμό του, παραμένει όσο ποτέ επίκαιρος, όπως μπορεί κανείς να διαπιστώσει αυτόν τον καιρό με αφορμή την επανέκθεση ορισμένων έργων του, σε ένα τιμητικό για εκείνον αφιέρωμα. Αδιαμφισβήτητη είναι η ουσιαστική συμβολή του στα εικαστικά τεκταινόμενα, όχι μόνο της χώρας μας, αλλά και του ανάλογου διεθνούς ρεπερτορίου.
Ο εκφραστικός και χειρονομιακός, άλλωστε, στοχασμός του παραμένει ανεξίτηλος, διεγείροντας ακόμη το έντονο ενδιαφέρον των πιο υποψιασμένων και περισσότερο απαιτητικών θεατών, καθώς καταφέρνουν τα έργα του να διατηρούν σε εγρήγορση την ευρύτητα των προβληματισμών που ρηξικέλευθα ο εικαστικός εκείνος καλλιτέχνης έθεσε, πριν από μισό και πλέον αιώνα, περί τα τέλη δηλαδή της δεκαετίας του ’60.
Με πρόθεση μια «απεικονιστική μυθιστορία», ο Δημ. Κοντός διαμόρφωσε τότε και σε μια ενότητα χαρακτηριστικών έργων του ένα είδος roman pictural (ένα μυθιστόρημα δηλαδή, χωρίς λόγια και εικόνες), με μόνη τη γραφή ως σωματικό και συναισθαντικό βίωμα, που αποτύπωνε ενδιάθετες και συνεχώς διενεργούμενες ψυχοδυναμικές καταστάσεις, με βάση το αποκύημα που μπορούσε να εκδηλώνει ο «εαυτός» ως συγκερασμός μιας διαστρωμάτωσης από μνήμες και εντυπώσεις, τις οποίες είχε αποκομίσει από τον ιστορικό και παράλληλα τον καθημερινό χώρο και τον χρόνο.
Θα ονόμαζα μάλιστα τη διαδικασία αυτή ένα νέο, «πραγματογνωστικά» εξελισσόμενο αποτύπωμα, που σωματοποιείται ως ένα είδος ρυθμοτεχνικής και χειρονομιακής ταυτόχρονα χωρογεωγραφίας, η οποία αναπτύσσεται σε οριζόντια ακολουθία (όπως μια φαντασιακή γραφή) ή άλλοτε πάλι όπως ένα αρχιτεκτόνημα σε τρεις διαστάσεις, διαμορφώνοντας χωρίς περιορισμούς μια στέγη για τις συνεχείς επανεγγραφές, όπως και τις συναιρετικές «μορφογενέσεις» μνήμης, ιστορίας και διαδοχικά φασματικών εντυπώσεων.
Αν ο Δημ. Κοντός στα έργα του «γράφει» ένα «απεικονιστικό» αλλά κατ’ ουσίαν ένα ανεικονικό «μυθιστόρημα» μέσα από τα σχεδιομορφώματά του, η Μάνια Ευσταθίου, στην έκθεση των έργων της που μπορεί κανείς να παρακολουθήσει στον Τεχνοχώρο, παρουσιάζει εκδοχές μιας ιδιαίτερα ενδιαφέρουσας ισορροπίας ανάμεσα στη μεταφυσική και στον ρεαλισμό.
Στις υποβλητικές εικαστικές συνθέσεις της, τις εμπνευσμένες από την υπαρξιακή μοναξιά και την ποιητική ελεγεία του κινηματογράφου, όπως και στα φωτογραφικής αντίληψης ψυχοδυναμικά πλάνα της τη θέση της «γραφής» αναλαμβάνει ένα είδος προσβάσιμου αλλά εν τέλει αδιεξοδικού λαβυρίνθου, μέσα από τις αινιγματικές διαδρομές του οποίου οι μνήμες του χώρου επανέρχονται, σχετικά με την παρουσία και την απουσία των μορφών. Το υλικό της η ζωγράφος το αντλεί από το προσωπικό της φωτογραφικό αρχείο, συνδυάζοντάς το με τη ζωγραφική της, αλλά και με ένα ψηφιακό κάθε φορά κολάζ που το εκτυπώνει συνήθως σε πλεξιγκλάς.
Οι εσωτερικοί όσο και οι εξωτερικοί χώροι, που στις επιφάνειες των έργων της Μάγδας Ευσταθίου εναλλάσσονται -διευρύνοντας το πεδίο της όρασης οριζοντίως και καθέτως-, αντιστοιχούν με εκείνους του υποσυνειδήτου.
Ανάμεσα στα αποτυπώματα του χρόνου και των γεγονότων που παρήλθαν η αφήγηση από πρωτοπρόσωπη γίνεται τριτοπρόσωπη, σαν να καταγράφει τα «επεισόδια» μιας αθέατης ιστορίας, πίσω και πέρα από τα προφανή. Η άτυπη άλλωστε «ιστορία» στα έργα αυτά γίνεται μνήμη και η μνήμη το μύθευμα ή ο περιούσιος λόγος μιας καθημερινότητας, την οποία εξιχνιάζουμε, την ώρα που μας αντικατοπτρίζει και παράλληλα μας αναιρεί μέσα από μια σειρά αμφιβολιών και αποριών.
Πρόκειται για μια λεπτεπίλεπτη ατμόσφαιρα, που περισσότερο από όλα υπαγορεύει εντάσεις και υφέσεις, ουτοπίες και προσμονές, ερωτήματα και προσδοκίες, φωτίζοντας ελπίδες και διαψεύσεις.
Δεν άφησα τυχαία, στο τέλος, την έκθεση ζωγραφικής του Γιάννη Καστρίτση στην Αίθουσα Τέχνης Αθηνών. Εκτός από τους πίνακες και τα μεγάλου μεγέθους αυτόνομα όσο και ολοκληρωμένα σχέδια του εικαστικού αυτού καλλιτέχνη, στην πολύ ενδιαφέρουσα έκθεση που παρουσιάζει υπάρχει ανάμεσα κι ένα ξύλινο δικό του ανθρωπόμορφο καθιστό γλυπτό, που επέχει θέση αφηγητή. Και ο «αφηγητής» στην προκειμένη περίπτωση δεν είναι άλλος από την ετεροπροσωπία του ίδιου του δημιουργού.
Δηλαδή η τριτοπρόσωπη αφήγηση γίνεται στη συγκεκριμένη ενότητα πρωτοπρόσωπη, σαν να πρόκειται η «ιστορία» του βορειοελλαδίτικου, κατά βάση, τοπίου -στις διάφορές του εκδοχές- να αναδιπλώνει οργανικά τις πραγματικότητες και τις μνήμες που εμπερικλείει. Ο Γ. Καστρίτσης αφουγκράζεται δονήσεις και ρυθμούς, καθώς «συλλαβίζει» και κατά κάποιον τρόπο, μέσα από μια πρωτογένεια αισθήσεων, επαναφηγείται -ψυχοδυναμικά και ταυτοχρόνως χειρονομιακά, θαρρείς- τις ποικίλες όσο και αθέατες όψεις των τοπίων που έμμεσα δηλώνουν τις συντεταγμένες του στίγματος ζωής και αναμνήσεων, ατομικών και συλλογικών, ως διεργασιακών καταστάσεων μιας προλογικής και απροκατάληπτης συνθήκης, που αποκαλύπτεται σαν να ξεφυλλίζει ο αφηγητής τις σελίδες ενός άτυπου ημερολογίου ή ενός χρονολογίου «ιστορημάτων», αναμετρώμενος με τις μεταμορφώσεις μιας σειράς μεταισθήσεων της φύσης, αποτελούμενης από σύστοιχα αντικείμενα του «εαυτού».
Τα υπαινικτικά έργα του καλλιτέχνη αντιστοιχούν στα υπαρξιακά ερωτήματα και στις αγωνίες ενός ανθρώπου του 21ου αιώνα, που αισθάνεται την απομάκρυνση από τη φύση, από τις αναμνήσεις, τις παρακαταθήκες και τα βιώματά του, όσο και από τις αρχές του επίσης, μέσω των οποίων διαμόρφωσε την πολιτισμική του ταυτότητα, η οποία στις μέρες μας παραχαράσσεται ή εξαλλοιώνεται, με κύριο αίτημά του μια -νέας και εκσυγχρονισμένης διατύπωσης- επαναφορά στο «γνώθι σαυτόν».
Κριτικός & ιστορικός τέχνης
