Ο Ερντογάν κατάφερε να μετατρέψει την Τουρκία από δυτικότροπο φυλάκιο σε έναν εθνοθρησκευτικό πόλο ισχύος
- Του Ευστράτιου Ζηκόπουλου*
Η σύγχρονη Τουρκία βρίσκεται σε μια παρατεταμένη διαδικασία υπαρξιακού μετασχηματισμού, η οποία υπερβαίνει τα στενά σύνορα της Μικράς Ασίας. Αυτό που βιώνουμε είναι η οριστική μετατόπιση από το κεμαλικό υπόδειγμα σε μια νέα μορφή διακυβέρνησης, η οποία επιδιώκει να συγκεράσει τη δομή της Τουρκικής Δημοκρατίας με τη χαλιφατική παράδοση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, εν μέσω μιας παγκόσμιας αναθεώρησης των αξιών της Δύσης.
-Η ψευδαίσθηση της σύγκρουσης και η «διχασμένη ταυτότητα»: Η θεμελιώδης διαπίστωση που πρέπει να γίνει είναι ότι η διαμάχη στην Τουρκία δεν διεξάγεται πλέον μεταξύ «κοσμικών» και «ισλαμιστών». Ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν πέτυχε κάτι μοναδικό: ανέδειξε την κοσμικότητα που εμπεριέχεται εντός του Ισλάμ. Δεδομένου ότι το Ισλάμ αποτελεί ταυτόχρονα θρησκεία και Πολιτεία (din wa dawla), ο Ερντογάν ενέταξε την ισλαμική κοινωνική οργάνωση εντός του πλαισίου του υφιστάμενου κοσμικού Συντάγματος.
Εδώ αναδεικνύεται η διαχρονική ανάλυση του καθηγητή Ιωάννη Μάζη, ο οποίος ήδη από τη δεκαετία του 1990 ανέλυε στην εργογραφία του το ζήτημα της «διχασμένης τουρκικής ταυτότητας». Ο καθηγητής Μάζης είχε εγκαίρως προειδοποιήσει ότι το «εθνοτικό μωσαϊκό» της Τουρκίας αποτελεί μια μόνιμη υπαρξιακή απειλή για τη συνοχή της Τουρκικής Δημοκρατίας, καθώς η κεμαλική προσπάθεια για μια ομοιογενή τεχνητή ταυτότητα προσέκρουε πάντα στην ιστορική πραγματικότητα των επιμέρους εθνοτήτων.
-Η παγκόσμια στροφή από τη woke ατζέντα στον εθνοθρησκευτικό ρεαλισμό: Η άνοδος του Ερντογάν δεν είναι ένα απομονωμένο φαινόμενο. Παρατηρούμε μια ευρύτερη στροφή του πολιτικού λόγου, ακόμα και σε δυτικούς ηγέτες, οι οποίοι αντιλαμβάνονται ότι οι κοινωνίες τους κουράστηκαν από τα κοσμοπολίτικα, παγκοσμιοποιημένα στερεότυπα των τελευταίων δεκαετιών. Η λεγόμενη «woke» ατζέντα και η πολιτική χαλάρωσης των εθνοκρατικών συνόρων προκαλούν πλέον ισχυρές κοινωνικές αντιδράσεις.
Πολλοί στη Δύση βλέπουν στον Ερντογάν έναν ηγέτη που, παρά τις διαφορές, προτάσσει τα εθνοθρησκευτικά ιδανικά ως ανάχωμα στην αποδόμηση της παραδοσιακής ταυτότητας. Η θρησκεία επανέρχεται ως το κυρίαρχο εργαλείο κοινωνικής συνοχής, αντικαθιστώντας τα αποτυχημένα πειράματα του πολυπολιτισμικού διεθνισμού.
-Το στρατηγικό βάθος της αμερικανικής υποστήριξης: Παρά την κατά περιόδους ρητορική ένταση, η υπόγεια στήριξη των ΗΠΑ προς το ΑΚΡ έχει βαθιές ρίζες. Για την Ουάσινγκτον, ο ιστορικός εχθρός δεν ήταν ποτέ το Ισλάμ, αλλά ο κομμουνισμός. Το Ισλάμ χρησιμοποιήθηκε ως «φάρμακο» κατά της σοβιετικής επιρροής.
Αντιθέτως, το κεμαλικό CHP, με τις «σοσιαλιστικές» και αντιιμπεριαλιστικές του καταβολές -κληρονομιά του Κεμάλ, που πολέμησε τις δυτικές (ιμπεριαλιστικές) δυνάμεις-, αντιμετωπίζεται με καχυποψία. Ο στρατιωτικός κεμαλισμός αποτελούσε εμπόδιο στην αμερικανική επιδίωξη για μια «σταθερή» Τουρκία, που θα ελέγχει το εθνοτικό της μωσαϊκό μέσω της θρησκείας.
-Η οθωμανική λύση και το κουρδικό «αγκάθι»: Οπως έχει καταδείξει η γεωπολιτική ανάλυση, η μόνη «κολλητική ουσία» που μπορεί να κρατήσει ενωμένο αυτό το μωσαϊκό είναι το Ισλάμ, μέσα από μια διακυβέρνηση οθωμανικού τύπου (βιλαέτια). Αυτό το μοντέλο αποκεντρωμένης αλλά θρησκευτικά ενοποιημένης διοίκησης βρίσκει έδαφος σε κύκλους των ΗΠΑ, με εκφραστές όπως ο πρέσβης Μπάρακ, που είδαν προτερήματα σε μια νεοοθωμανική διακυβέρνηση. Ωστόσο, το σχέδιο αυτό προσκρούει στην ίδρυση ενός κουρδικού κρατιδίου-βιλαετιού. Η προοπτική μιας κουρδικής οντότητας, έστω και υπό ομοσπονδιακή μορφή, αποτελεί το «κόκκινο πανί» για ολόκληρο το τουρκικό πολιτικό σύστημα, καθώς επιβεβαιώνει τους φόβους που περιέγραφε ο καθηγητής Μάζης για την αποσύνθεση του κράτους.
Συμπέρασμα
Ο Ερντογάν κατάφερε να μετατρέψει την Τουρκία από ένα δυτικότροπο φυλάκιο σε έναν εθνοθρησκευτικό πόλο ισχύος. Σε έναν κόσμο που αποστρέφεται την παγκοσμιοποιημένη ομοιομορφία και αναζητά ξανά τις ρίζες του, η Τουρκία του «χαλιφατικού» κοσμικισμού αποτελεί το πείραμα μιας νέας εποχής.
Παραμένει το ερώτημα αν το εθνοτικό μωσαϊκό, που τόσο ορθά ανέδειξε η ελληνική γεωπολιτική σχολή, θα αντέξει την πίεση αυτής της νέας ταυτότητας ή αν θα οδηγηθεί τελικά στη διάσπαση.
*Διδάκτωρ Γεωπολιτικής ΕΚΠΑ, τουρκολόγος
