Πατησίων και… Παραμυθιού γωνία

«Με ακόρντα λα μινόρε προς το γκρίζο/ καμηλιέρικα τραγούδια σού σφυρίζω/ σαν μικρός λαχειοπώλης ώρα μία/ Πατησίων και Παραμυθιού γωνία» τραγουδούσε ο Δημήτρης Μητροπάνος, σε στίχους Αλκη Αλκαίου και μουσική Θάνου Μικρούτσικου.

Ο δρόμος έχει τη δική του ιστορία, που θυμίζει παραμύθι. Οι ένδοξες μέρες της οδού Πατησίων παρουσιάζονται σε μία πρωτότυπη υπαίθρια έκθεση φωτογραφίας, η οποία εκτίθεται σε βιτρίνες άδειων καταστημάτων κατά μήκος του ιστορικού δρόμου της Αθήνας.

Ενα μεγάλο τμήμα της οδού έχει μετατραπεί σε… γκαλερί, με στιγμιότυπα από το παρόν και το πρόσφατο παρελθόν έως τα τέλη του 19ου αιώνα, προτού ακόμη η Πατησίων χαραχτεί (1908) με την πρώτη επίσημη διαίρεση της Αθήνας.

Τα τοιχοκολλημένα ενοικιαστήρια έχουν δώσει τη θέση τους σε φωτογραφίες μιας άλλης εποχής, τότε που υπήρχαν καφενεία, γαλακτοπωλεία, ζαχαροπλαστεία, μπιραρίες, εστιατόρια, μεγάλα ξενοδοχεία, αρχοντικά και βίλες, εκπαιδευτήρια, ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα που προσέδιδαν λάμψη στην περιοχή.

Σήμερα οι πολύβουοι δρόμοι του κέντρου της Αθήνας παρουσιάζουν μία μάλλον θλιβερή εικόνα, με την οικονομική κρίση να έχει πλήξει μία από τις πιο παραδοσιακές εμπορικές συνοικίες της πρωτεύουσας και με τα καταστήματα να καταρρέουν παραδομένα στην ύφεση.

Αυτό ήταν λοιπόν; Οχι. Σε μια προσπάθεια να προβληθεί η ιστορία της και να αφοριστεί το καταθλιπτικό γκρίζο πέπλο που έχει σκεπάσει τις αθηναϊκές γειτονιές, το Αθηναϊκό Καλλιτεχνικό Δίκτυο σε συνεργασία με τον Οργανισμό Πολιτισμού, Αθλητισμού, Νεολαίας του Δήμου Αθηναίων, τον Εμπορικό Σύλλογο Αθηνών, την Τεχνόπολη, την Ενωση Κατοίκων Πλατείας Καλλιγά, την ομάδα κατοίκων «Η Κυψέλη μας» και τον Εμπορικό Σύλλογο Πατησίων «Αλυσίδα» διοργάνωσαν τη δράση «Μια φωτογραφία για την Πατησίων».

Οι λήψεις φιλοξενούνται σε βιτρίνες άδειων καταστημάτων της Πατησίων, στη διαδρομή από τη λεωφόρο Αλεξάνδρας έως την πλατεία Αμερικής.

Στην έκθεση συμμετέχουν με αρχειακό υλικό η ΕΡΤ (με φωτογραφίες από το αρχείο Πέτρου Πουλίδη των δεκαετιών 1920, 1930), το ΕΛΙΑ ΜΙΕΤ (Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τράπεζας), το Μουσείο Μπενάκη, το τμήμα Συλλογής Εργων Τέχνης της Alpha Bank, το Μουσείο Σπύρου Βασιλείου και ο φωτογράφος Διονύσης Πετρουτσόπουλος, ενώ 30 φωτογράφοι και η ομάδα Φωτογραφικοί Παράλληλοι εκθέτουν σύγχρονες φωτογραφίες.

Ο συνθέτης Μάριος Στρόφαλης και συντονιστής του Αθηναϊκού Καλλιτεχνικού Δικτύου, μιλώντας στην «κυριακάτικη δημοκρατία» για το όλο εγχείρημα, τονίζει: «Ο λόγος που εκπονήσαμε από την αρχή το ετήσιο πρόγραμμα “Η Πατησίων μας” δεν είχε μόνο να κάνει με το ότι προσπαθούμε να εξωραΐσουμε μια υποβαθμισμένη περιοχή. Είναι κάτι πολύ παραπάνω. Επιλέξαμε την Πατησίων γιατί είναι ένας δρόμος που δεν φωνάζει μόνο “βοήθεια”. Λέει “Είμαι εδώ” για να αναστηθεί αυτό που πάλαι ποτέ σήμαινε αστικός πολιτισμός. Είναι ένας δρόμος που κάποτε είχε θέατρα, κινηματογράφους, έντονη κοινωνική συναναστροφή. Κάτι σίγουρα δεν πήγε καλά. Ομως η Πατησίων είχε την αξία της και εξακολουθεί να την έχει, ανεξαρτήτως αν αυτή τη στιγμή βρίσκεται στην παρακμή. Το μήνυμα που περνάει η έκθεση είναι σαφές: “Παρά την κρίση, η σταθερή αξία είναι εδώ”».

Η χρονική επιλογή κατά την οποία λαμβάνει χώρα η έκθεση δεν είναι τυχαία. «Είναι συγχρονισμένη με τις εκπτώσεις. Θελήσαμε τη συγκεκριμένη περίοδο να στραφού νοι προβολείς στην αγορά της Πατησίων. Ολοι μαζί μπορούμε να ανατρέψουμε την κατάσταση» συνεχίζει.

Και η σημερινή εικόνα μπορεί να ανατραπεί; «Σαφώς κάποιοι κινηματογράφοι έχουν γίνει σούπερ μάρκετ κι αυτό είναι μια τραγική κατάληξη. Ομως δεν είναι μια κατάσταση που δεν αλλάζει. Δεν θα κολλήσουμε εκεί. Θα ξαναγίνουν κινηματογράφοι. Υπάρχουν ήδη κάποιοι που είναι κλειστοί, αλλά δεν έχουν δοθεί για άλλες χρήσεις κι αυτό είναι τρομερά αισιόδοξο. Οι ιδιοκτήτες αυτών των χώρων επιμένουν να μη θέλουν να εκπέσει η πολιτιστική αξία τους. Κι εμείς, έχοντας όλα αυτά στον νου μας και με δεδομένο ότι έχουμε να κάνουμε με ένα στρωμένο έδαφος στην πραγματικότητα, αφού έχουμε μια περιουσία πολιτιστικής φύσεως, μπορούμε να οργανώσουμε ένα καινούργιο πλάνο. Τα πράγματα δείχνουν ότι μπορούν να έρθουν οι μεγάλες προσδοκίες».

Ο στόχος των διοργανωτών είναι ξεκάθαρος: «Το στοίχημά μας είναι αυτός ο δρόμος, που έχει το Λούβρο της Ελλάδας, το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, να μην αφεθεί, σε καμία περίπτωση, στην τύχη του. Εμείς, ως Αθηναϊκό Καλλιτεχνικό Δίκτυο, θα κάνουμε ό,τι το δυνατόν καλύτερο ώστε αυτό που ξεκινήσαμε με τη φωτογραφία της Πατησίων και τις βιτρίνες των άδειων καταστημάτων να το φτάσουμε μέσα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, με τη βοήθεια φυσικά της Πολιτείας».

Η ανταπόκριση του κόσμου σε αυτή την πρωτοβουλία είναι πραγματικά μεγάλη. «Απ’ ό,τι φαίνεται στο ίντερνετ και από τα μέσα, είναι κάτι που ενδιαφέρει πολύ τους Αθηναίους και όχι μόνο. Απασχολεί γενικότερα τους Ελληνες και το σημαντικότερο νέο, κάτι που εμείς το βλέπουμε από το site του δικτύου μας, είναι ότι η επισκεψιμότητα έχει αυξηθεί πολύ από το εξωτερικό.

Εχει τραβήξει ιδιαίτερα το ενδιαφέρον των Γερμανών».

Μετά την Πατησίων σειρά έχει η Κυψέλη, στην αγορά της οποίας θα συνεχιστεί η έκθεση.

«Μία από τις επόμενες δράσεις μας, τον ερχόμενο Οκτώβριο, είναι να προσπαθήσουμε να εξερευνήσουμε την πλατεία Βάθη. Ηταν η συνοικία των Φράγκων, γι’ αυτό κι έχει τόσο πολλά γαλλικά ονόματα. Αυτή την περιοχή αποκάλεσαν και Μικρό Παρίσι» καταλήγει ο κ. Στρόφαλης.

Η οδός που οδηγούσε στο χωριό Πατήσια τελικά έγινε κοσμική λεωφόρος της τέχνης

Το σίγουρο είναι ότι η Πατησίων στις αρχές του 19ου αιώνα ήταν ο δρόμος που σε πήγαινε στην εξοχή. Το χωριουδάκι Πατήσια ήταν ο τόπος αναψυχής των Αθηναίων, λόγω των μεγάλων κήπων και της δροσιάς που πρόσφεραν.

Το 1841 αποφασίζεται η διευθέτηση της οδού προς το χωριό Πατήσια. Η μελέτη του J. Beck περιελάμβανε δρόμο μήκους 12 μέτρων από τη Σοφοκλέους έως τη Σταδίου και 14 μέτρων για το επόμενο τμήμα, έως τη σημερινή οδό Στουρνάρη. Στη συνέχεια ακολουθούσε την παλαιά χάραξη και αποκτούσε πλάτος 10 μέτρα, κινούμενος πάνω στον αρχαίο δρόμο.

Το 1860 η συμβολή της Πατησίων με την Αιόλου γίνεται ο πυρήνας της κοινωνικής ζωής λόγω των πολλών καφενείων που υπήρχαν. Το 1876 το κτίριο του «Σχολείου των Τεχνών», του Πολυτεχνείου δηλαδή, σε σχέδια του Λύσανδρου Καυταντζόγλου, έρχεται να προσδώσει αίγλη σε έναν δρόμο που ακόμα διέθετε μόνο σκόρπιες κατοικίες. Δίπλα στο Πολυτεχνείο, σε οικόπεδο που δωρίζει η Ελένη Τοσίτσα με δωρεά το Δ. Βερναρδάκη, αποπερατώνεται το 1888 το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Στην τελευταία τριακονταετία του 19ου αιώνα το σχέδιο πόλεως είχε επεκταθεί έως το Πεδίον του Αρεως. Το χωριουδάκι Πατήσια είχε επεκταθεί και έτσι από το 1871 δημιουργεί δύο νέα προάστια: τα Ανω και τα Κάτω Πατήσια.

Η Πατησίων χαράχτηκε το 1908 με την πρώτη επίσημη διαίρεση της Αθήνας. Η χάραξή της βασίστηκε στη μελέτη του νομομηχανικού Αθανασίου Γεωργιάδη για να συνδέσει τα Πατήσια με το κέντρο της πόλης, την πλατεία Ομονοίας. Αποτελεί διοικητικό όριο μεταξύ διάφορων συνοικιών του Δήμου Αθηναίων, ανάμεσά τους και τα Ανω και τα Κάτω Πατήσια, η Κυψέλη και τα Σεπόλια.

Στις αρχές του 20ού αιώνα το τμήμα της κεντρικής οδικής αρτηρίας που έτεμνε την πόλη είχε έντονη κοινωνική ζωή.

Το τοπωνύμιο «Πατήσια» προήλθε, κατά τον ερευνητή και ιστοριοδίφη Δημήτρη Καμπούρογλου, από το βυζαντινό «Παραδείσια». Η σχετική αφθονία νερού που υπήρχε στην περιοχή λόγω των ρεμάτων που κατέβαιναν από τον Υμηττό έκανε το μέρος ιδανικό για την ανάπτυξη παραδεισένιων κήπων. Η παραφθορά του πιθανόν οφείλεται στους Τούρκους, που δεν μπορούσαν να προφέρουν την ονομασία κι έτσι τα Παραδείσια μετατράπηκαν σε Πατήσια.

Μια άλλη εκδοχή θέλει την ονομασία να προέρχεται από κτηματία της περιοχής. Αρχικά τα Πατήσια είχαν μικρότερη έκταση από τη σημερινή. Πράγμα που ενισχύει την άποψη ότι προήλθαν από τον ιδιοκτήτη των εκεί κτημάτων, την οικογένεια Πατίχα ή τον Τούρκο Πατίς Αγά.

Περισσότερο πιθανή θεωρείται η άποψη του αρχιτέκτονα, πολεοδόμου και ιστορικού Κωνσταντίνου Μπίρη: ότι το τοπωνύμιο προέκυψε από το όνομα του αρχαίου δήμου Βατή και συγκεκριμένα από τον επιρρηματικό τύπο Βατήσι. Η θέση του αρχαίου δήμου τοποθετείται στην περιοχή των σημερινών Πατησίων. Επιγραφή με το όνομα Βατή έχει βρεθεί κοντά στην Ομόνοια. Η λέξη «Βατή» συγγενεύει με το «βατός», ότι η περιοχή ήταν δηλαδή κατάλληλη για διάβαση. Κάτι τέτοιο μπορεί να δικαιολογηθεί λόγω της ύπαρξης αρχαίας οδού στην περιοχή. Ετσι μάλλον το Βατήσι με τις γλωσσικές παραφθορές των χρόνων έγινε Πατήσια.

Κωνσταντίνα Γαρνέλη