Ο φυσικός φιλόσοφος με τις δημοκρατικές πεποιθήσεις

Εμπεδοκλής: Ο πολέμιος του ολιγαρχικού καθεστώτος από τον Ακράγαντα, που έθεσε επί τάπητος το μείζον πρόβλημα της ζωής

Ο Εμπεδοκλής έζησε τον E’ αιώνα π.Χ. και καταγόταν από τον Ακράδαντα της Σικελίας (495-435 π.Χ). Ηταν φυσικός φιλόσοφος, γιατρός και ερευνητής της φύσης, δραστηριοποιήθηκε όμως και πολιτικά ως πολέμιος του ολιγαρχικού καθεστώτος. Η μορφή του συμπορεύτηκε νωρίς με τον θρύλο του θανάτου του στον κρατήρα της Αίτνας.

• Γράφει ο Χρήστος Η. Χαλαζιά

Το έργο του «Περί φύσεως» δίνει μια κοσμολογία, κατά το πρότυπο των μεγάλων Ιώνων φυσικών φιλοσόφων: Η πραγματική ύπαρξη βρίσκεται στα τέσσερα ριζώματα (στοιχεία): γη, νερό, φωτιά, αέρας. Η δημιουργία και η φθορά προκαλούνται από τις θεμελιώδεις δυνάμεις «φιλότης και νείκος» (προσέλκυση και απώθηση), μια σύνθεση του συστήματος των Παρμενίδη και Ηράκλειτου.

Το ποίημα με τον τίτλο «Καθαροί», το οποίο ο Εμπεδοκλής απήγγελλε με στολή ενός πλανόδιου ιερέα σε ταξίδια του, μεταξύ άλλων και στην Πελοπόννησο, πραγματεύεται την τύχη της ανθρώπινης ψυχής: Αμάρτησε η ψυχή και κατακρημνίστηκε από τη γειτονία του Θεού στην περιπλάνηση αυτού του κόσμου. Η σωτηρία είναι μερικώς δυνατή με την τήρηση εντολών των ορφικών καθαρμών. Η επική μορφή των δύο έργων (που σώθηκαν μόνο σε αποσπάσματα) συνδέεται με μυθική επένδυση και θρησκευτικό πανηγυρισμό.

Η φιλότητα

Ο Εμπεδοκλής, ένας από τους σπουδαιότερους εκπροσώπους της προσωκρατικής φιλοσοφίας, θεμελίωσε τη θεωρία ότι το Σύμπαν αποτελείται από τέσσερα αρχικά στοιχεία, τη γη, το νερό, τον αέρα και τη φωτιά, και ότι οι συνδυασμοί των στοιχείων αυτών οφείλονται στην επίδραση δύο κοσμογονικών δυνάμεων, της φιλότητος και του νείκου. Ελαβε ενεργό μέρος στην πολιτική, ως υποστηρικτικής της δημοκρατίας και φίλος του λαού. Καταγόταν από οικογένεια ευγενών. Ο παππούς του, που είχε το ίδιο όνομα μαζί του, είχε αναδειχτεί νικητής στην Ολυμπία στις αρματοδρομίες με τέθριππο. Για τον ίδιο τον φιλόσοφο υπάρχει η φήμη ότι είχε νικήσει κι αυτός σε ιππικό αγώνα, και επειδή ήταν εναντίον των αιματηρών θυσιών, πρόσφερε ομοίωμα βοδιού πλασμένο από σμύρνα και πολυτελή θυμιάματα. Ο πατέρας του Μέτων είχε συμβάλει στην κατάλυση της τυραννικής αρχής του Θρασυδαίου στον Ακράγαντα.

Ο Εμπεδοκλής θα μπορούσε εύκολα, στηριζόμενος στη φιλία της οικογένειάς του προς τον δήμο, να ανακηρυχτεί βασιλιάς της πατρικής του πόλης, αλλά προτίμησε να γυρίζει τις πόλεις μέσα σε πλήθος θαυμαστών «φορώντας στο κεφάλι χρυσό στέμμα, χάλκινα πέδιλα στα πόδια και κρατώντας στα χέρια δελφικά στέμματα». Κατά τον Σουίδα, ο Εμπεδοκλής τα έκανε αυτά γιατί ήθελε να διαδώσει πως ήταν θεός. Από την άλλη μεριά, ήταν υποστηρικτής του δημοκρατικού πολιτεύματος. Οταν ο γιατρός Ακρών είχε ζητήσει από τον δήμο να του παραχωρηθεί τόπος για να κατασκευάσει τύμβο για τον πατέρα του, ο Εμπεδοκλής εναντιώθηκε στο όνομα της ισότητας.

Αντιτάχθηκε και προς τις ολιγαρχικές τάσεις που εκδηλώθηκαν στον Ακράγαντα, καταλύοντας το ολιγαρχικό πολίτευμα, που εγκαθιδρύθηκε επί τρία χρόνια και που το αποτελούσαν χίλια άτομα. Είχε κάνει εντύπωση στους σύγχρονούς του το γεγονός ότι ο χαρακτήρας του συνδύαζε τόσες αντιθέσεις: Ηταν ταυτόχρονα πλούσιος και φίλος της δημοκρατίας, μετριοπαθής και αλαζόνας, τίμιος και εγωιστής (Διογένης Λαέρτιος). Ασκούσε το επάγγελμα του μάγου, του γιατρού και του εξιλαστή. Εδινε την εντύπωση ότι επικοινωνούσε με τους θεούς, πως ασκούσε εξουσία στους ανέμους, στις βροχές και στα φυσικά στοιχεία. Είχε και ικανότητες θεραπευτή, καθώς και το χάρισμα της ποιητικής έμπνευσης.

Ο Αριστοτέλης τον αναγνωρίζει ως έναν από τους εφευρέτες της ρητορικής και οι περίπου τετρακόσιοι στίχοι του που διασώθηκαν μαρτυρούν το ποιητικό του ταλέντο. Η δόξα του διατηρήθηκε αμείωτη και στους νεότερους χρόνους. Δεν είναι γνωστό ποιοι υπήρξαν οι διδάσκαλοί του. Αναφέρονται οι Πυθαγόρειοι «Ιππασος και Βροντίνος και ο Θεόφραστος λέει πως ήταν ο Παρμενίδης ζηλωτής και μιμητής εν τοις ποιήμασιν». Ο Αριστοτέλης τον χαρακτηρίζει μιμητή του Ομήρου και ικανό χειριστή των φραστικών, «γιατί ήξερε να χρησιμοποιεί τις ποιητικές μεταφορές και τα μέσα που εξασφαλίζουν την ποιητική επιτυχία». Η κοσμολογική δοξασία του Εμπεδοκλέους επεκτάθηκε και στην πολιτική, γιατί πίστευε πως και στην κοινωνία επικρατεί συνδυασμός διαφορετικών στοιχείων, που συνδιαλλάσσονται το ένα με το άλλο.

«Κωλυσανέμας»

Για την ιδιωτική ζωή του δεν είναι γνωστά πολλά. Μεταξύ των μαθητών του συγκαταλέγονται οι Γοργίας, Τισίας και Πώλος. Ο Εμπεδοκλής είχε γιο, που αναδείχτηκε ολυμπιονίκης στην πάλη. Αναφέρεται πως είχε θεραπεύσει την Πάνδια, μια γυναίκα από τον Ακράγαντα, την οποία είχαν απελπίσει οι γιατροί. Ο Ηρακλείδης ο Ποντικός, μαθητής του Πλάτωνα, αναφέρει ότι ο Εμπεδοκλής είχε κατορθώσει να διατηρήσει στη ζωή μια γυναίκα που δεν είχε αναπνοή και σφυγμούς επί τριάντα ημέρες!

Ο Γοργίας βεβαίωνε πως ο Εμπεδοκλής ασκούσε μπροστά του απίστευτες μαγγανείες. Ισως ο φιλόσοφος να είχε ασχοληθεί με φαινόμενα υπνωτισμού, υποβολής και τηλεπάθεια. Ο Ιαμβιχικός αναφέρει ότι ο Εμπεδοκλής κατόρθωσε με καταπραϋντική μελωδία συνοδευόμενη από υπόκρουση λύρας να μαλακώσει τον θυμό ενός που είχε τραβήξει το σπαθί του για να σκοτώσει τον Αγχιτο, μέλος του δικαστηρίου που είχε καταδικάσει τον πατέρα του σε θάνατο. Του είχε δοθεί το επώνυμο κωλυσανέμας, γιατί κατόρθωνε να σταματάει τους ανέμους και τη βροχή.

Ο Πλούταρχος δίνει επιστημονική εξήγηση στο «θαύμα» αυτό, λέγοντας πως ο Εμπεδοκλής είχε αποφράξει ένα φαράγγι απ’ όπου κατεβαίνει στην πόλη νοσηρός νότιος άνεμος. Επίσης, με την ένωση της κοίτης δυο ποταμών κατόρθωσε να εξαφανίσει τα έλη που υπήρχαν στην περιοχή της πόλης Σελινούντος. Το αποτέλεσμα ήταν να τον θεωρήσουν οι Σελινούντιοι θεό και ο Διογένης Λαέρτιος να λέει πως τον προσκυνούσαν και προσεύχονταν σ’ αυτόν σαν να είχε θείες δυνάμεις.

Οι εικασίες για τον τρόπο του θανάτου του

Ο Εμπεδοκλής χρησιμοποιούσε τον πλούτο του για αγαθοεργούς σκοπούς και προίκισε πολλές από τις συμπολιτείες του. Απ’ όλα όμως τα προσόντα του δεν μπόρεσε να διατηρήσει την εύνοια του λαού και φαίνεται ότι οι αριστοκρατικοί πέτυχαν να τον εξορίσουν από τη γενέτειρά του. Ο Εμπεδοκλής είχε ανακαλύψει συνωμοσία των ολιγαρχικών και είχε γίνει αιτία να καταδικαστούν σε θάνατο οι αρχηγοί της. Αργότερα, όταν οι ολιγαρχικοί κατέλαβαν την εξουσία, αρνήθηκαν να δεχτούν την ανάκλησή του από εξορία και ο φιλόσοφος πέθανε μακριά από την πατρίδα του. Λέγεται ότι ενώ πήγαινε με άμαξα στη Μεσσήνη, έπεσε και πέθανε από θλάση του μηρού του. Αλλοι λένε πως γλίστρησε στη θάλασσα και πνίγηκε ή ότι έπεσε στον κρατήρα της Αίτνας για να εξαφανιστεί το σώμα του και να δημιουργηθεί η εντύπωση ότι ανέβηκε στους ουρανούς και αποθεώθηκε. Η παράδοση προσθέτει πως βρέθηκε μια από τις χάλκινες κρηπίδες που φορούσε στα πόδια του στην έκρηξη του ηφαιστείου, μαζί με τη λάβα.

Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, ο Εμπεδοκλής μετά τη θεραπεία της Πανδίας θέλησε να προσφέρει θυσία στους θεούς κοντά στον αγρό του Πεισιάνακτος μαζί με τον πιστό του μαθητή Παυσανία και τους φίλους του. Μετά την ευωχία οι άλλοι έφυγαν, αλλά ο Εμπεδοκλής έμεινε στον τόπο της θυσίας για να διανυκτερεύσει. Οταν, την άλλη μέρα, πήγαν να τον βρουν, διαπίστωσαν ότι ο φιλόσοφος δεν ήταν πια εκεί. Ενας υπηρέτης του διηγήθηκε πως γύρω στα μεσάνυχτα άκουσε μεγάλη φωνή, που καλούσε τον Εμπεδοκλή και ξυπνώντας είδε τον ουρανό, φως και λαμπάδες που έφυγαν.