Ζωογονία, η θεωρία για την εξέλιξη των όντων

Η διδασκαλία του Εμπεδοκλή για τις τέσσερις εποχές, από τα ερμαφρόδιτα όντα της μυθολογίας ως την τελική συγκόλληση

O Παυσανίας αναζήτησε τον Εμπεδοκλή μετά τον θάνατό του, αλλά χωρίς επιτυχία, ώσπου τελικά αποφάνθηκε πως ο δάσκαλός του είχε το τέλος που ευχόταν, είχε γίνει δηλαδή θεός. Συγγράμματα του Εμπεδοκλέους είναι τα ακόλουθα:

• Γράφει ο Χρήστος Η. Χαλαζιάς

Ξέρξου διάβασις ή Περσικά. Αποτελεί μια έμμετρη εξιστόρηση της εκστρατείας του Πέρση μονάρχη. Λέγεται πως το έργο αυτό κάηκε από την αδελφή του ποιητή, επειδή ήταν ατέλειωτο. Προοίμιο εις Απόλλωνα. Και αυτό το έργο κάηκε από την αδελφή ή την κόρη του Εμπεδοκλέους, από απροσεξία. Ηταν ένας ύμνος στον Απόλλωνα, μια σειρά από δραματικά έργα, που άλλοι τα ανεβάζουν σε επτά και άλλοι σε πολύ περισσότερα.

Πολιτικοί λόγοι και Ιατρικός λόγος, σε πεζό. Περί φύσεως των όντων, σε δύο βιβλία που περιείχαν 2.000 στίχους. Από αυτά μόνο 340 στίχοι σώθηκαν. Καθαρμοί, ποίημα εξιλαστικού χαρακτήρα, που έμοιαζε με τα ορφικά ποιήματα. Από τους 1.000 στίχους του διασώθηκαν μόνο 100. Επιγράμματα, που το ένα αναφερόταν στον αγαπημένο του μαθητή Παυσανία και το άλλο στον Ακραγαντίνο γιατρό Ακρών. Το δεύτερο περιέχει συσσώρευση λογοπαίγνιων («άκρον ιητρόν Ακρων’ Ακραγαντινον πατρός άκρου / κρύπτει κρημνός άκρος πατρίδος ακροτάτης» δηλαδή «Τον εξαιρετικό ιατρό Ακρωνα τον Ακραγαντίνο, που είχε πατέρα τον Ακρο, κρύβει ψηλός λόφος της ψηλότατα ευρισκομένης πατρίδας»). Φαίνεται όμως πως και τα δύο αυτά επιγράμματα είναι νόθα.

Το Περί φύσεως ποιητικό έργο του Εμπαδοκλέους, που το μιμήθηκαν οι Λατίνοι Λουκρήτιος και Ουάρρων, άρχιζε με προσφώνηση προς τον αγαπημένο του φίλο και μαθητή, τον γιατρό Παυσανία, και κατόπιν ακολουθούσε εξέταση της γνωστικής δύναμης του ανθρώπου. Εκφραζόταν η αντίληψη πως οι αισθήσεις δεν μπορούν να μας δώσουν την αλήθεια. Μόνο όταν μια αίσθηση έχει ενάργεια μπορεί να γίνει το πέρασμα για να κινηθεί η νόηση.

Τέσσερις είναι οι ρίζες κάθε πράγματος που υπάρχει στον κόσμο: Ο Ζευς που φεγγοβολά (με τους κεραυνούς του), δηλαδή η φωτιά, η Ηρα που χαρίζει τη ζωή με την αναπνοή, δηλαδή ο αέρας, ο Αδωνεύς, δηλαδή ο Αδης, η γη και η Νήστις, που κλαίγοντας δημιουργεί την πηγή της ζωής των θνητών, δηλαδή το υγρό στοιχείο. Δεν υπάρχει γέννηση, ούτε θάνατος των στοιχείων, αλλά μόνο των συνδυασμών τους. Εκτός από τα στοιχεία, υπάρχουν δύο κοσμογονικές δυνάμεις, η Φιλία και το Νείκος (η φιλονικία), που προκαλούν την κίνηση των στοιχείων. Η Φιλία οδηγεί σε ένωση των πραγμάτων, το Νείκος στον χωρισμό τους. Η διάσπαση δίνει την εντύπωση της γένεσης, η ένωση την εντύπωση του θανάτου. Στην πραγματικότητα, τίποτα δεν φθείρεται, γιατί η ύπαρξη είναι ασυμβίβαστη με τη φθορά. « Από πού θα ερχόταν» ρωτά, «εκείνο που θα επαύξανε το σύμπαν; Εκείνο που θα το μείωνε;».

Ενότητα

Ο Εμπεδοκλής συσχέτιζε την ένωση των στοιχείων με το νερό, γιατί αυτό αποκαθιστά την επαφή με τη συγκολλητική του ιδιότητα. «Οσα είδη παρουσιάζουν μεγαλύτερη καταλληλότητα για ανάμειξη συνδέονται με στοργή το ένα με το άλλο, γιατί τα κάνει όμοια η Αφροδίτη». Η φύση μοιάζει με ζωγράφο, που με την ανάμειξη των χρωμάτων δημιουργεί ποικίλες μορφές. Η σφαιρική μορφή είναι το «τελείωμα» της ενότητας, αφού η επιφάνεια της σφαίρας δεν αφήνει έδαφος για να αποτύχουν διαφορές ή ανωμαλίες. Ο Εμπεδοκλής φαντάζεται την αρχή του Κόσμου σαν ένα ανακάτεμα των πιο ετερόκλητων πραγμάτων. Λέει πως στην αρχή αναβλάστησαν από τη γη πολλά κεφάλια χωρίς αυχένες και περιπλανιόνταν εδώ και εκεί, μπράτσα χωρίς ώμους, μάτια χωρίς μέτωπα και τερατώδη πλάσματα που δεν μπορούσαν να προσαρμοστούν στις απαιτήσεις του περιβάλλοντος. Μια δεύτερη όμως εποχή ευνόησε τους στοιχειώδεις συνδυασμούς των αρχικών τύπων.

Είναι η εποχή των ερμαφρόδιτων όντων της μυθολογίας. Η μνεία γεννητικών οργάνων δείχνει πως η ζωογονία θα ανυψωθεί στο στάδιο της αναπαραγωγής, όχι με συνδυασμούς ανόργανων στοιχείων, αλλά με συζεύξεις οργανισμών. Επακολουθεί, όπως στις σύγχρονες θεωρίες της εξέλιξης, άλλη περίοδος, κατά την οποία τα πλάσματα δεν παρουσίαζαν την ομορφιά των μελών του σώματος, αλλά ήταν ακόμη χοντροφτιαγμένα, με πολλές και ποικίλες ατέλειες. Σε μια τέταρτη εποχή τα γένη των ζώων ξεχωρίστηκαν, λόγω διαφορετικής ανάμειξης των στοιχείων που τα αποτελούσαν. Αλλα είχαν μέσα τους περισσότερη ορμή να ζουν στο νερό, άλλα να πετούν στον αέρα και τα βαρύτερα να μένουν στη γη. Οσων τα σώματα αποτελούνταν από ίσες ποσότητες των τεσσάρων στοιχείων εμφανίζονταν σε όλους τους τόπους του σύμπαντος.

Με άλλες λέξεις, ο Εμπεδοκλής δεχόταν τέσσερις ζωογόνες εποχές. Η διαφορά του με τις σύγχρονες θεωρίες της εξέλιξης είναι πως δεν βλέπει βαθμιαία διαδικασία μεταβολής, αλλά σχηματισμό των ζωντανών οργανισμών, με μηχανικούς συνδυασμούς, έπειτα από βίαιη κίνηση των στοιχείων, που την υποκινεί η κοσμογονική δύναμη της Φιλίας. Σημαντική είναι η αντίληψή του πως οι βιολογικές διαφορές των ζωντανών οργανισμών οφείλονται σε αναμείξεις των στοιχείων κατά διάφορες αναλογίες, πράγμα που θυμίζει τη θεωρία του Ντάλτον για τη σύσταση των χημικών στοιχείων με βάση αναλογικού συνδυασμούς των ατόμων της ύλης. Ο Εμπεδοκλής λέει π.χ. πως τα κόκαλα αποτελούνται από δύο μέρη νερού, δύο μέρη γης και τέσσερα μέρη φωτιάς. Η σάρκα και το αίμα αποτελούν σύνθεση από τα τέσσερα στοιχεία, λαμβανόμενα με την ίδια αναλογία.

Παράλληλα προς τη Φιλότητα (Φιλία) ο Εμπεδοκλής πίστευε πως υπήρχαν και συνδυασμοί στοιχείων που δεν οφείλονταν στην πρόβλεψη, αλλά στην τύχη, στη μηχανική αιτιότητα. Οι κοσμογονικές δυνάμεις τούς έδωσαν την κινητική ώθηση και όλα έπειτα οφείλονταν στη μηχανική αιτιότητα. Τα ζώα π.χ. απέκτησαν νόηση και ψυχολογική συνείδηση έπειτα από τυχαίους συνδυασμούς των μερών των στοιχείων.

Η ύλη μεταβάλλεται χωρίς θάνατο της ψυχής

Στο Περί Φύσεως βιβλίο του ο φιλόσοφος δεχόταν πως τέσσερις καταστάσεις υπάρχουν στον κόσμο: Ο Σφαίρας, δηλαδή η συστολή όλων των πραγμάτων σε σφαιρική, δηλαδή τέλεια ενότητα, η Ακοσμία, πλήρης διάκριση των στοιχείων, η Φιλία και το Νείκος, που εκδηλώνονται ανάμεσα στις δύο πρώτες καταστάσεις. Η Φιλία προωθεί τα όντα και κατευθύνει την κοσμική ροή προς Σφαίρον, το Νείκος τα οδηγεί προς την Ακοσμία. Η Φιλία και το Νείκος επικρατούν διαδοχικά. Πρόκειται για μια απόπειρα ψυχολογικής εξήγησης των μεταφυσικών προβλημάτων. Τη δεκτικότητα των αισθήσεων ο Εμπεδοκλής την εξηγούσε μες στην ύπαρξη πόρων σε κάθε πλάσμα, που επιτρέπουν στις επιδράσεις άλλων όντων να μπαίνουν στον οργανισμό. Αυτές οι επιδράσεις βγαίνουν από τα όντα ως απορροές.

Παρομοιάζοντας την κυκλοφορία του αίματος με την κίνηση του νερού σε μια κλεψύδρα, ο Εμπεδοκλής εξηγεί το φαινόμενο της αναπνοής και εκπνοής με την εξόρμηση του αίματος προς τα κάτω και προς τα πάνω. Για απόδειξη πρότεινε το πείραμα της κλεψύδρας, όπου δεν μπορεί να μπει ή να βγει νερό όσο υπάρχει μέσα αέρας. Οι Καθαρμοί υποστήριζαν πως υπάρχει μετεμψύχωση και πως στο τέλος οι ψυχές που εξαγνίζονται γίνονται μάντεις, γιατροί και υμνωδοί. Αποκτούν τα ίδια δικαιώματα με τους θεούς και ελευθερώνεται από τις ανθρώπινες λύπες. Με τον φυσικό θάνατο εξαφανίζεται μόνο ο θυμός, δηλαδή η ζωική ψυχή, εξακολουθεί όμως τη ζωή, η καθαυτό ψυχή, ο δαίμων, και θυμάται τον παλαιότερο βίο της. Είναι ωραιότατο το χωρίο στο οποίο ο Εμπεδοκλής διακηρύσσει το δόγμα της μετεμψύχωσης. Ο θρύλος για τον θάνατο του Εμπεδοκλέους με την πτώση στο ηφαίστειο συμβιβάζεται προς τις δοξασίες του Ακραγαντίνου σοφού για αδιάκοπη μεταβολή της ύλης, χωρίς θάνατο της αληθινής ψυχής.