Πλούταρχος: Ο πρώτος που παρέδωσε γραπτές μαρτυρίες για τη ζωή στρατηλατών και πολιτικών ανδρών
O βιογράφος και ακαδημαϊκός φιλόσοφος Πλούταρχος, με καταγωγή από τη Χαιρώνεια της Βοιωτίας, έζησε περίπου από το 47 έως το 120 μ.Χ. Επειτα από σπουδές στην Αθήνα και μακρινά ταξίδια (πήγε και στη Ρώμη, όπου έτυχε της εύνοιας των αυτοκρατόρων Τραϊανού και Αδριανού), έζησε στην ιδιαίτερη πατρίδα του, στον κύκλο της οικογένειάς του και των φίλων του, και εργάστηκε στις δημοτικές υπηρεσίες.
- Γράφει ο Χρήστος Η. Χαλαζιάς
Από το ογκώδες φιλολογικό του έργο σώθηκε περίπου το 1/3: 1) Οι βιογραφίες «Βίοι παράλληλοι» στρατηλατών και πολιτικών ανδρών, καταταγμένες σε ζεύγη από έναν Ελληνα και έναν Ρωμαίο με συγκριτικές τελικές παρατηρήσεις (23 ζεύγη π.χ. Αλέξανδρος – Καίσαρας, Δημοσθένης – Κικέρων) και επιπρόσθετα τέσσερις ξεχωριστές βιογραφίες, γραμμένες κατά τον περιπατητικό τρόπο και ευθυγραμμισμένες με την ηθική, με αποκλειστική αξιολόγηση ελληνικών πηγών.
Η υστεροφημία του οφείλεται κατά το μεγαλύτερό της μέρος σε αυτό το τμήμα του έργου του. 2) Τα ανάμεικτα έργα του συγκεντρωμένα υπό τον τίτλο «Ηθικά» που πραγματεύονται, εν μέρει σε μορφή διαλόγου, διάφορα θέματα της ηθικής, της θρησκείας, της φυσικής, της πολιτικής, της φιλοσοφίας, της παιδαγωγικής, μας διέσωσαν πληθώρα υλικού, ιδιαίτερα για την ιστορία της φιλοσοφίας, χωρίς όμως την προσφορά δικών του ιδεών.
H γλώσσα
Το ύφος του είναι ευχάριστο, με τάση παραφόρτωσης των προτάσεων. Τη γλώσσα του τη διακρίνει μετρημένη συγκράτηση τόσο απέναντι στον αρχαΐζοντα αττικισμό όσο και στην ελληνιστική κοινή. Ο Πλούταρχος είναι ασφαλώς ένας από τους πιο επιφανείς συγγραφείς και βιογράφους της αρχαίας Ελλάδας. Από τον 16ο αιώνα έως τις αρχές του 19ου υπήρξε ένας από τους πιο δημοφιλείς κλασικούς συγγραφείς. Ο Ζαν-Ζακ Ρουσό έλεγε: «Από τα λίγα βιβλία που διαβάζω ακόμη προτιμώ κυρίως τον Πλούταρχο, από τον οποίο και ωφελούμαι περισσότερο. Αυτόν πρωτοδιάβασα στην παιδική μου ηλικία, αυτός θα είναι και η τελευταία ανάγνωση στα γηρατειά. Είναι σχεδόν ο μόνος συγγραφέας που δεν διάβασα ποτέ χωρίς όφελος».
Τα βιβλία του θαυμάζονταν τόσο για τη σοφία τους όσο και για τις πληροφορίες τους, και τα χρησιμοποιούσαν επί πολλούς αιώνες ως πηγές για ηθικά παραδείγματα. Επηρέασαν τη γένεση και την εξέλιξη του δοκιμίου, της βιογραφίας και τη γραφή της Ιστορίας. Είναι άγνωστο πότε ακριβώς γεννήθηκε και πέθανε ο Πλούταρχος. Υπολογίζεται πως πρέπει να γεννήθηκε στη Χαιρώνεια της Βοιωτίας περί το 47-50 μ.Χ. και να πέθανε περί το 120-125 μ.Χ. Για τη ζωή του ελάχιστα είναι γνωστά. Ο ίδιος ο Πλούταρχος αναφέρει στα συγγράμματά του πως είχε την ευτυχία να ανατραφεί από τον παππού και τον προπάππο του, και διηγείται τις ιστορίες που είχε ακούσει από αυτούς όταν ήταν μικρός. Ο παππούς ονομαζόταν Λαμπρίας και ο προπάππους του Νίκαρχος, αλλά δεν αναφέρει πουθενά το όνομα του πατέρα του, παρότι μιλάει πολλές φορές γι’ αυτόν, λέγοντας πως ήταν λόγιος και σεμνός. Δεν αναφέρει πουθενά τη μητέρα του. Στα έργα του επίσης μας πληροφορεί για την ύπαρξη δύο αδελφών του, του Λαμπρία και του Τίμωνος.
Την εποχή της επίσκεψης του Νέρωνα στην Ελλάδα, το 66 ή το 67, ο Πλούταρχος σπούδαζε Μαθηματικά και Φιλοσοφία στην Αθήνα, κοντά στον Αμμώνιο. Δημόσια καθήκοντα τον έφεραν αρκετές φορές στη Ρώμη, όπου δίδαξε φιλοσοφία, έκανε πολλούς φίλους και ίσως ανάμεσα σε αυτούς τον Τραϊανό και τον Αδριανό. Κατά τον Σουίδα, ο αυτοκράτορας Τραϊανός είχε παραχωρήσει στον Πλούταρχο υπατική εξουσία και είχε απαγορεύσει στους διοικητικούς υπαλλήλους της Ιλλυρίας να κάνουν οποιαδήποτε ενέργεια χωρίς τη συγκατάθεση του Πλουτάρχου. Ωστόσο η πληροφορία αυτή έχει προκαλέσει μεγάλη δυσπιστία, παρότι είναι εξακριβωμένο πως από τις αρχές του 2ου αιώνα μ.Χ. οι Ρωμαίοι παραχωρούσαν το αξίωμα του υπάτου και σε Ελληνες. Την ίδια δυσπιστία προκαλεί και η άλλη πληροφορία του Σουίδα, ότι ο Πλούταρχος υπήρξε δάσκαλος του Τραϊανού, γιατί ο ίδιος δεν αναφέρει τίποτα σχετικό στα Αποφθέγματα Βασιλέων και Στρατηγών, που είναι ωστόσο αφιερωμένα στον Τραϊανό. Μια δελφική επιγραφή αποκαλύπτει πως είχε ρωμαϊκή υπηκοότητα.
Ο Πλούταρχος ταξίδεψε πολύ, επισκέφθηκε την κεντρική Ελλάδα, τη Σπάρτη, την Κόρινθο, την Πάτρα, τις Σάρδεις και την Αλεξάνδρεια, αλλά είχε πάντοτε μόνιμη κατοικία του τη Χαιρώνεια, όπου του έδωσαν πολλά τιμητικά αξιώματα, όπως του τελεάρχη (αξίωμα που αντιστοιχεί με του σημερινού νομομηχανικού και είχε ανατεθεί και στον Επαμεινώνδα), του επώνυμου άρχοντα, κατά πάσα δε πιθανότητα και του βοιωτάρχη.
Ιερέας
Διαχειρίστηκε επίσης ανώτατα ιερατικά αξιώματα για ένα διάστημα στη Χαιρώνεια και από το 95 μ.Χ έως τα γηρατειά του στους Δελφούς: Υπήρξε ανώτατος ιερέας και επόπτης του μαντείου, κι έγινε και αγωνοθέτης στους αγώνες που γίνονταν στην Πυλαία, προάστιο των Δελφών. Ισως μάλιστα προκάλεσε το ενδιαφέρον και την υποστήριξη του Τραϊανού για την ανανέωση της φήμης του μαντείου. Το μέγεθος της οικογένειάς του είναι άγνωστο. Η γυναίκα του ονομαζόταν Τιμοξένη και ήταν κόρη ενός προύχοντα της Χαιρώνειας, του Αλεξίωνος. Στο Παραμυθητικό προς τη γυναίκα, που έγραψε για τον θάνατο της κόρης του, Τιμοξένης επίσης, η οποία πέθανε δύο ετών, γεγονός που φαίνεται να λύπησε φοβερά τους γονείς της, αναφέρει τέσσερις γιους. Από αυτούς, οι δύο τουλάχιστον, οι Αυτόβουλος και Πλούταρχος, έζησαν πέρα από την παιδική τους ηλικία, αλλά τίποτα δεν είναι γνωστό γι’ αυτούς. Ισως να είχε αποκτήσει και άλλα παιδιά. Ο Σουίδας αναφέρει και πέμπτο γιο του Πλουτάρχου, τον Λαμπρία, που δεν αναφέρεται όμως σε κανένα από τα έργα του.
Οι αντιλήψεις του για τον θεό και την ύλη
Ο Πλούταρχος διηύθυνε σχολή στη Χαιρώνεια, όπου η φιλοσοφία, και ιδιαίτερα η ηθική, είχε την κεντρική θέση. Διατηρούσε στενούς δεσμούς με την Ακαδημία της Αθήνας (ήταν και Αθηναίος πολίτης). Πολλές από τις πραγματείες του είναι ίσως εκτεταμένες σημειώσεις από μαθήματα που έδινε. Τα έργα του αποκαλύπτουν την ηθική αξιοπρέπεια του συγγραφέα και ρίχνουν φως στις συνθήκες της εποχής. Μόνο ένα μέρος τους ασχολιόταν με την ηθική, τα υπόλοιπα στρέφονται γύρω από τη φυσική, την αρχαιολογία, τη φιλολογία κ.ά.
Ο Πλούταρχος ως φιλόσοφος είναι έκδηλα πλατωνικός, αλλά δέχεται και την επίδραση της περιπατητικής φιλοσοφίας, όπως και της στωικής, παρά την πολεμική που της κάνει. Μόνο στην επικούρεια φιλοσοφία δίνει μικρή αξία. Προσέχει όμως όλα εκείνα που έχουν σημασία για την ηθική και θρησκευτική ζωή. Με μια ξεκαθαρισμένη, αντίστοιχη στην πλατωνική αντίληψη της θεότητας αντικρίζει τον στωικό υλισμό και την επικούρειο αθεΐα, καθώς και τις δεισιδαιμονίες του όχλου.
Για να εξηγήσει όμως τη φύση του κόσμου των φαινομένων δεν μπορεί να αρνηθεί μια δεύτερη αρχή, που δεν την αναζητεί στη στερημένη από κάθε ποιότητα ύλη, αλλά στην κακή ψυχή του κόσμου, που εξαρχής ήταν δεμένη με την ύλη.