Όπως κατέγραψε σχετική έκθεση, οι δήμοι έχουν περιορισμένη αυτονομία, ασαφή κατανομή αρμοδιοτήτων και εξάρτηση από τους κεντρικούς πόρους
Σε ανησυχητικά συμπεράσματα σχετικά με την κατάσταση της Τοπικής Αυτοδιοίκησης στη χώρα μας κατέληξε το Κογκρέσο Τοπικών και Περιφερειακών Αρχών του Συμβουλίου της Ευρώπης, ύστερα από δύο τριήμερες αποστολές μελέτης στη χώρα μας, τον Δεκέμβριο του 2024 και τον Απρίλιο του 2025.
- Γράφει ο Ιωάννης Σκουμπούρης*
Στις 30 Οκτωβρίου 2025, κατά την 49η Ολομέλεια του Κογκρέσου στο Στρασβούργο, εγκρίθηκε πολυσέλιδη έκθεση για την Ελλάδα και σύσταση, η οποία αφορά τις υποχρεώσεις της χώρας που απορρέουν από τον Ευρωπαϊκό Χάρτη Τοπικής Αυτοδιοίκησης, τον οποίο η Ελλάδα έχει κυρώσει από το 1989 (539/2025). Η έκθεση επισημαίνει με σαφήνεια ότι η Ελλάδα παραμένει μια ιδιαίτερα συγκεντρωτική χώρα, με περιορισμένη αυτονομία των δήμων, ασαφή κατανομή αρμοδιοτήτων και σημαντική εξάρτηση από τους κεντρικούς πόρους του κράτους.
Η ελληνική Τοπική Συτοδιοίκηση διαθέτει περιορισμένες αρμοδιότητες, ενώ το κεντρικό κράτος ελέγχει τους πιο κρίσιμους τομείς της δημόσιας πολιτικής. Αυτή η κατάσταση αντίκειται στην αρχή της επικουρικότητας, που κατοχυρώνει ο Ευρωπαϊκός Χάρτης Τοπικής Αυτοδιοίκησης, σύμφωνα με τον οποίο οι αποφάσεις πρέπει να λαμβάνονται όσο το δυνατόν πιο κοντά στον πολίτη. Χαρακτηριστικές πρακτικές κρατικού συγκεντρωτισμού είναι οι ακόλουθες:
■ Ο πολεοδομικός σχεδιασμός, μία από τις πλέον στρατηγικές αρμοδιότητες για τη μορφή και την ανάπτυξη των πόλεων. Η κυβέρνηση προωθεί τη μεταφορά των Υπηρεσιών Δόμησης (ΥΔΟΜ) από τους δήμους στην Κτηματολόγιο Α.Ε., αφαιρώντας έτσι από την Τοπική Αυτοδιοίκηση την αρμοδιότητα έκδοσης και ελέγχου οικοδομικών αδειών. Η ΚΕΔΕ έχει αποφασίσει ομόφωνα να προσφύγει στο Συμβούλιο της Επικρατείας κατά αυτής της μεταβίβασης, χαρακτηρίζοντάς την συνταγματικά προβληματική.
■ Η διαχείριση της ανακύκλωσης έχει μεταφερθεί κεντρικά στον Ελληνικό Οργανισμό Ανακύκλωσης (ΕΟΑΝ), ο οποίος εποπτεύεται από το υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας και είναι υπεύθυνος για την έγκριση, την εποπτεία και τον έλεγχο των συστημάτων εναλλακτικής διαχείρισης. Οι δήμοι δεν έχουν ουσιαστικό ρόλο στον σχεδιασμό και στην εφαρμογή της πολιτικής ανακύκλωσης, παρά το γεγονός ότι αποτελούν τους φορείς που βρίσκονται πλησιέστερα στους πολίτες και γνωρίζουν καλύτερα τις τοπικές ανάγκες. Τα επίσημα στοιχεία επιβεβαιώνουν ότι η Ελλάδα παραμένει σημαντικά πίσω στην ανακύκλωση, με ποσοστά που κυμαίνονται μεταξύ 16%-21% για τα αστικά απόβλητα, ενώ το 77%-80% των απορριμμάτων εξακολουθεί να οδηγείται σε ταφή [Γερμανία (69,3%), Αυστρία (62,5%), Σλοβενία (60,8%), Ιταλία (51,9%)]. Η κατάσταση αυτή θέτει τη χώρα σε τροχιά αποτυχίας επίτευξης των ευρωπαϊκών στόχων για το 2025 και το 2035, με συνέπεια την επιβολή περαιτέρω προστίμων και την περιβαλλοντική υποβάθμιση.
■ Η διαχείριση των υδάτων: Σχεδιάζεται η συγχώνευση των Δημοτικών Επιχειρήσεων Υδρευσης Αποχέτευσης (ΔΕΥΑ) σε μεγάλες περιφερειακές εταιρίες νερού ελεγχόμενες κεντρικά. Παρά τις αντιδράσεις της ΚΕΔΕ και των δήμων, που θεωρούν τις ΔΕΥΑ θεσμικό τους «βραχίονα», η κυβέρνηση επιμένει στη συγκέντρωση της διαχείρισης του νερού.
Ενα από τα πλέον κρίσιμα ευρήματα της ευρωπαϊκής έκθεσης αφορά την απουσία φορολογικής αυτονομίας της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, η οποία δεν μπορεί να επιβάλει τοπική φορολογία, με αποτέλεσμα να εξαρτάται σχεδόν πλήρως από τους πόρους που δίνει το κεντρικό κράτος. Σύμφωνα με το άρθρο 9 του Ευρωπαϊκού Χάρτη Τοπικής Αυτονομίας, «ένα μέρος τουλάχιστον των οικονομικών πόρων των ΟΤΑ πρέπει να προέρχεται από τοπικούς φόρους και τέλη, το ύψος των οποίων έχουν δικαίωμα να καθορίζουν μέσα στα όρια του νόμου».
Η Ελλάδα βρίσκεται στις τελευταίες θέσεις μεταξύ των χωρών της Ε.Ε. και του ΟΟΣΑ όσον αφορά τη δημοσιονομική αυτονομία της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Πέρα όμως από τα προβλήματα που εντόπισε και κατέγραψε η ευρωπαϊκή έκθεση, ένα από τα σοβαρά προβλήματα που αντιμετωπίζει η Τοπική Αυτοδιοίκηση είναι η συστηματική υποχρηματοδότηση. Σύμφωνα με το Σύνταγμα της Ελλάδας (άρθρο 102), οι δήμοι δικαιούνται πόρους που ανέρχονται σε ποσοστό επί των φορολογικών εσόδων του κράτους. Ωστόσο, από τα 8,2 δισεκατομμύρια ευρώ που θα έπρεπε να αποδίδονται στους δήμους, το κράτος αποδίδει μόλις 3,7 δισεκατομμύρια ευρώ, δηλαδή λιγότερα από τα μισά. Αυτή η τεράστια διαφορά μεταξύ θεσμοθετημένων και αποδιδόμενων πόρων έχει οδηγήσει τους δήμους σε οικονομική ασφυξία.
Οι λειτουργικές δαπάνες των δήμων έχουν αυξηθεί πάνω από 1,5 δισεκατομμύρια ευρώ σε σχέση με το 2019, εξαιτίας της έκρηξης του ενεργειακού κόστους, της ακρίβειας και της αύξησης του μισθολογικού κόστους. Αντίθετα, η πρόσθετη χρηματοδότηση προς τους δήμους την ίδια περίοδο δεν ξεπερνά το 1 δισεκατομμύριο ευρώ, με αποτέλεσμα το ισοζύγιο να είναι όχι απλά αρνητικό, αλλά διαρκώς επιδεινούμενο. Η οικονομική ασφυξία των δήμων έχει άμεσες και δραματικές συνέπειες στην καθημερινότητα των πολιτών. Πολλές κοινωνικές δομές έχουν κλείσει ή απειλούνται με κλείσιμο λόγω έλλειψης χρηματοδότησης.
Η διακοπή λειτουργίας αυτών των δομών έχει σοβαρές και άμεσες συνέπειες για τις λαϊκές οικογένειες, ιδιαίτερα τις πιο ευάλωτες κοινωνικές ομάδες. Οσοι δεν μπορούν να ανταποκριθούν οικονομικά στο κόστος ιδιωτικών δομών οδηγούνται σε αγωνιώδη αναζήτηση λύσεων φύλαξης για τα παιδιά τους, πολλές φορές χωρίς καμία εναλλακτική. Το πρόβλημα δεν αφορά μόνο έναν δήμο. Σε όλη τη χώρα, παιδικοί σταθμοί και ΚΔΑΠ κινδυνεύουν να κλείσουν, καθώς η κυβέρνηση έχει μειώσει δραστικά τον αριθμό και την αξία των vouchers. Παράλληλα, το 87% των θέσεων στους βρεφονηπιακούς σταθμούς και ΚΔΑΠ καλύπτεται από ιδιωτικές επιχειρήσεις, αφήνοντας μόλις το 13% στον δημόσιο τομέα.
Τα επόμενα βήματα
Η Σύσταση 539 (2025) του Κογκρέσου Τοπικών και Περιφερειακών Αρχών απευθύνει σαφές μήνυμα: Η Ελλάδα πρέπει να βαθύνει την αποκέντρωση, να ενισχύσει τη θεσμική και οικονομική αυτοτέλεια των ΟΤΑ, και να δημιουργήσει μηχανισμούς για ουσιαστική συμμετοχή των πολιτών στη λήψη αποφάσεων. Η υλοποίηση αυτών των κατευθύνσεων αποτελεί κρίσιμη προϋπόθεση για να συμβαδίσει η ελληνική Αυτοδιοίκηση με τα ευρωπαϊκά πρότυπα καλής διακυβέρνησης, δημοκρατίας και διαφάνειας.
Η Ελλάδα παραμένει μια από τις πιο συγκεντρωτικές χώρες της Ευρώπη και η πολιτική αυτή δεν είναι απλώς αντιδημοκρατική, αλλά και βαθιά αντιαναπτυξιακή. Η συγκέντρωση των πάντων στο κέντρο οδηγεί σε γραφειοκρατία, απομάκρυνση από τις πραγματικές ανάγκες των πολιτών και στέρηση από τις τοπικές κοινότητες των εργαλείων που χρειάζονται για να αναπτυχθούν. Η ενίσχυση της Τοπικής Αυτοδιοίκησης δεν αποτελεί απλώς νομική υποχρέωση, αλλά βασικό συστατικό μιας ανθεκτικής και συμμετοχικής δημοκρατίας.
*Πρώην διευθυντικό στέλεχος της ΕΕΤΑΑ, τ. διευθύνων σύμβουλος του ΟΑΣΑ
