«Για να καταλάβετε την πολιτική στην Ουκρανία, θα πρέπει να θυμάστε ότι οι Ουκρανοί χάρισαν στην αγγλική γλώσσα δύο λέξεις: μαζοχισμός και αναρχία» σχολίασε ο Ουκρανός λογοτέχνης Αντρέι Κούρκοφ ενώπιον της Βερχόβνα Ράντα του Κοινοβουλίου του Κιέβου. Παρότι οφείλει κανείς να αμφισβητήσει τις ετυμολογικές γνώσεις του συγγραφέα (που παρεμπιπτόντως μιλά 11 γλώσσες!), το μήνυμα σχετικά με την πολιτική ζωή της πρώην σοβιετικής χώρας είναι σαφές. Πριν από μερικές μέρες, όταν ο Ουκρανός πρόεδρος Βίκτορ Γιανουκόβιτς είπε τελικά «όχι» στη συμφωνία σύνδεσης με την Ευρωπαϊκή Ενωση, κλείνοντας την πόρτα στη Δύση και κάνοντας μία δήλωση «υπακοής» (όπως ερμηνεύθηκε) προς τη Ρωσία, οι Δυτικοί συνειδητοποίησαν ότι σίγουρα δεν καταλαβαίνουν την ουκρανική πολιτική.
Κι όμως, για αρκετούς αναλυτές αυτή η εξέλιξη δεν αποτελεί έκπληξη, παρότι διαφορετικές εξηγήσεις δίνονται γι’ αυτήν. Η γενική ερμηνεία είναι ότι η Μόσχα «έτριξε τα δόντια» στην πρώην σοβιετική δημοκρατία, ενώ παράλληλα η Ε.Ε. δεν παρείχε αρκετές διαβεβαιώσεις ώστε να την αποσπάσει από την ασφυκτική αγκαλιά του ρωσικού παράγοντα. Αλλοι πάλι μιλούν είτε για μπλόφα που απέτυχε είτε για εσκεμμένο πολιτικό παιχνίδι του ίδιου του Ουκρανού προέδρου, του ανθρώπου που είχε ανατραπεί από την περίφημη «Πορτοκαλί Επανάσταση» του 2004, για να του ζητήσουν οι πολιτικοί του αντίπαλοι να επιστρέψει στην πρωθυπουργία δύο χρόνια αργότερα – και αυτός με τη σειρά του να προχωρήσει σε διώξεις που χαρακτηρίστηκαν «πολιτικές», όπως της πρώην πρωθυπουργού Γιούλια Τιμοσένκο. Σίγουρα η πολιτική ζωή της μεγαλύτερης σε έκταση εξ ολοκλήρου ευρωπαϊκής χώρας είναι ιδιαίτερα περίπλοκη. Ομως η κεντρική ανάγνωση του φιάσκου της προσέγγισης με την Ε.Ε., τουλάχιστον εκτός συνόρων, είναι ότι οι Ευρωπαίοι απέτυχαν -ή δεν επιθύμησαν επαρκώς- να κερδίσουν την ανατολικοευρωπαϊκή χώρα.
Η προσέγγιση της Ουκρανίας προς τις Βρυξέλλες ξεκίνησε το 2005, λίγους μήνες μετά την «Πορτοκαλί Επανάσταση» και με την επικράτηση φιλοδυτικών ηγετών, όπως της φυλακισμένης σήμερα Τιμοσένκο. Τότε μετέβη στις Βρυξέλλες ο Ουκρανός αρμόδιος υπουργός για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση Ολεχ Ρίμπατσουκ, στενός συνεργάτης του τότε νέου προέδρου και ηγέτη της επανάστασης Βίκτορ Γιούστσενκο, διεκδικώντας επί της ουσίας μία δημόσια δήλωση ότι η χώρα έχει προοπτική ευρωπαϊκής ένταξης. Η σχετική ανεκδοτολογική αφήγηση τον θέλει να επέστρεψε στην πατρίδα του εκνευρισμένος και θυμωμένος, έπειτα από μία σειρά συναντήσεων με γραφειοκράτες που του εξηγούσαν τις περίπλοκες προϋποθέσεις της ευρωπαϊκής διεύρυνσης. Τελικά, χρόνια μετά, η Ε.Ε. προσέφερε στην Ουκρανία μία συμφωνία σύνδεσης, που εμπεριέχει μία εμπορική συμφωνία με αρκετά πλεονεκτήματα – πλην όμως ακόμη δεν αναφέρεται η προοπτική μελλοντικής ένταξης.
Τι περιελάμβανε η συμφωνία; Η Ε.Ε. προέβλεπε επιχορηγήσεις ύψους 1 δισ. ευρώ σε διάστημα επταετίας και προσέφερε επιπλέον 600.000.000 ευρώ, με την προϋπόθεση ότι το Κίεβο θα κατέληγε σε συμφωνία δανεισμού από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Ταυτόχρονα, η χώρα θα έπρεπε να εναρμονίσει τη νομοθεσία της και να καταπολεμήσει δομικά προβλήματα, όπως η διαφθορά (η Ουκρανία κατέχει μία από τις υψηλότερες θέσεις παγκοσμίως, πιο ψηλά από τη Ρωσία), υιοθετώντας 350 ευρωπαϊκούς νόμους. Ωστόσο θα κέρδιζε εξαγωγικό πλεονέκτημα με την κατάργηση των ευρωπαϊκών δασμών, που εκτιμάται ότι θα απέφερε στις ουκρανικές εταιρίες με εξαγωγές προς την Ε.Ε. άμεσα κέρδη 500.000.000 ευρώ. Για τους Ευρωπαίους επιχειρηματίες θα σήμαινε επέκταση στην τεράστια ουκρανική αγορά των 46.000.000 καταναλωτών. Και, βέβαια, η συμφωνία έθετε και την προϋπόθεση προσωρινού αποφυλακισμού της φιλοδυτικής πρώην πρωθυπουργού Τιμοσένκο και άμεσης μεταφοράς της σε γερμανικό νοσοκομείο, προκειμένου να νοσηλευθεί για το πρόβλημα υγείας που αντιμετωπίζει. Το πραγματικό διακύβευμα, τουλάχιστον για τους φιλοδυτικούς Ουκρανούς, ήταν σαφές: ο απεγκλωβισμός από τη σφαίρα επιρροής της Μόσχας. Οπως το έθεσε ο πρώην πρόεδρος της Ουκρανίας Βίκτορ Γιούστσενκο, σε άρθρο του στους «Financial Times», «η Ευρώπη χωρίζεται και πάλι από ένα σιδηρούν παραπέτασμα, αυτή τη φορά ανάμεσα σε δύο είδη πολιτικής: τις δημοκρατικές πολιτικές των Βρυξελλών και την ευρασιατική πολιτική της Μόσχας».
Τελικά ο πρόεδρος Γιούστσενκο, παρά τις ευρωπαϊκές προσδοκίες που καλλιέργησε σε βάθος χρόνου, χαρακτήρισε ταπεινωτική τη συμφωνία, δηλώνοντας: «Δεν χρειάζεται να ταπεινωνόμαστε έτσι. Είμαστε μία σοβαρή χώρα. Μία ευρωπαϊκή χώρα». Τι είχε προηγηθεί; Οπως αποκάλυψε ο Ουκρανός πρωθυπουργός Μικόλα Αζάροβ, στις 9 Νοεμβρίου ο Γιούστσενκο συναντήθηκε μυστικά με τον Ρώσο πρόεδρο Πούτιν, ο οποίος φέρεται ότι του δήλωσε ευθέως πως η υπογραφή της συμφωνίας θα καθιστούσε αδύνατη τη συζήτηση για μελλοντικές εμπορικές και οικονομικές σχέσεις. Η ρωσική τακτική των εκβιασμών -την οποία αρνείται όμως η Μόσχα- είναι μία παλιά τακτική. Το 2008, με την εισβολή στη Γεωργία, η Ρωσία ουσιαστικά απέτρεψε την Τιφλίδα, αλλά και το Κίεβο από την ένταξή τους στο ΝΑΤΟ, το 2009 έκοψε την παροχή φυσικού αερίου στη χώρα (είχε ακολουθήσει την ίδια τακτική και το 2006) επικαλούμενη τα ουκρανικά χρέη, αυξάνοντας τελικά τις ταρίφες και τον οικονομικό της έλεγχο στη γείτονα, και το 2010 πέτυχε την παραμονή του ρωσικού ναυτικού στη χερσόνησο της Κριμαίας. Λίγες εβδομάδες πριν από την προβλεπόμενη υπογραφή της συμφωνίας στην ευρωπαϊκή σύνοδο στο Βίλνιους, που διεξήχθη την Πέμπτη και την Παρασκευή, η εταιρία Gazprom επανέφερε το «χαρτί» του φυσικού αερίου, εγείροντας θέμα αποπληρωμής χρέους 1 δισ. δολαρίων από την ουκρανική πλευρά. Ταυτόχρονα, όλο αυτό το διάστημα, η Ρωσία ασκεί εμπορικές πιέσεις με στόχο την ένταξη της Ουκρανίας στη δική της Τελωνειακή Ενωση, που δημιούργησε μαζί με τη Λευκορωσία και το Καζακστάν το 2010 – τον Σεπτέμβριο εντάχθηκε σε αυτήν και η Αρμενία. Σύμφωνα με ανάλυση του πρακτορείου Ρόιτερς, για τη Μόσχα μία πιθανή σύνδεση της Ουκρανίας με την Ε.Ε. ξυπνά μνήμες που συνδέονται με τα χρόνια της απόσχισης των πρώην σοβιετικών δημοκρατιών.
«Θα πρέπει να ξεπεράσουμε τα τελευταία λείψανα του Ψυχρού Πολέμου» δήλωσε στο ίδιο κλίμα η Ανγκελα Μέρκελ με αποδέκτη τη Ρωσία, μετά την κατάρρευση της συμφωνίας. Πολλοί όμως κατηγορούν εκείνην και άλλους δυτικούς ηγέτες ότι δεν προσέφεραν επαρκή οικονομική βοήθεια για να αντισταθμίσουν τον ρωσικό εμπορικό πόλεμο με τον οποίο θα βρισκόταν αντιμέτωπη η Ουκρανία την επαύριο της συμφωνίας.
Τους τρόμαξαν το ΔΝΤ και τα πιθανά άγρια μέτρα
Ορισμένοι είπαν ότι τελικά η Ουκρανία δεν αποτελούσε προτεραιότητα για τους Ευρωπαίους ηγέτες. Χαρακτηρίστηκε ατυχής, επίσης, μία επιστολή από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, η οποία έφτασε στο Κίεβο λίγες μέρες πριν από την προγραμματισμένη υπογραφή, πιέζοντας την Ουκρανία για μεταρρυθμίσεις αλά ΔΝΤ, μεταξύ αυτών μία σοβαρή περικοπή συντάξεων.
Μέσα σε όλα αυτά, βέβαια, τον τελευταίο λόγο είχαν η ουκρανική κυβέρνηση και οι δικές της προθέσεις. Σύμφωνα με κάποιους αναλυτές, ο Γιανουκόβιτς επιχείρησε να «παίξει» την Ε.Ε. και τη Μόσχα, κερδίζοντας πολιτικό έρεισμα στο εσωτερικό εν όψει των εκλογών του 2015. Σύμφωνα με άλλους, τη συμφωνία σαμποτάρισαν και Ουκρανοί επιχειρηματίες, που δεν θεωρούσαν ότι θα έβγαιναν ωφελημένοι από τον ευρωπαϊκό ανταγωνισμό και την καταπολέμηση της διαφθοράς από την ευρωπαϊκή σύνδεση. Αλλωστε, η ουκρανική κυβέρνηση ξεκάθαρα δεν ήταν διατεθειμένη να υποχωρήσει στην υπόθεση της φυλακισμένης Τιμοσένκο. Στις 13 Νοεμβρίου το ουκρανικό Κοινοβούλιο ανέβαλε την ψηφοφορία για την απελευθέρωσή της (παρότι το ευρωπαϊκό αίτημα είχε προθεσμία τη 19η Νοεμβρίου) και δύο μέρες προτού φτάσει στο Κίεβο ευρωπαϊκή αποστολή που θα αξιολογούσε τα βήματα προόδου της χώρας όσον αφορά το πρόβλημα της επιλεκτικής Δικαιοσύνης, οι ουκρανικές Αρχές αποφάσισαν να απαγγείλουν κατηγορίες για… οικογενειακή βία στον δικηγόρο της Τιμοσένκο Σέρχι Βλάσενκο.
Μυρτώ Μπούτση
Μ.Η.Τ. 232120