Ο στωικός της ηθικής και της ελευθερίας

Επίκτητος: Ο δούλος και μετέπειτα απελεύθερος, ο φτωχός και χωλός φιλόσοφος, που θέλησε να βελτιώσει την ανθρώπινη ύπαρξη

Ο Επίκτητος υπήρξε στωικός, δημοφιλής φιλόσοφος από την Ιεράπολη της Φρυγίας, που έζησε περίπου από το 50 μέχρι το 130 μ.Χ. Στην αρχή ήταν σκλάβος, αργότερα έγινε απελεύθερος. Διατέλεσε δάσκαλος Φιλοσοφίας στη Ρώμη και τη Νικόπολη της νότιας Ηπείρου (μετά την εκτόπισή του του από τον αυτοκράτορα Δομιτιανό).

• Γράφει ο Χρήστος Η. Χαλαζιάς

Τα μαθήματά του καταγράφηκαν από τον μαθητή του Αρριανό, ο οποίος και τα συμπεριέλαβε σε ένα «Εγχειρίδιον» μαζί με τα θεμελιώδη στοιχεία της διδασκαλίας του δασκάλου του. Σε αντίθεση με τη Στοά, στράφηκε προς τα κατώτερα λαϊκά στρώματα και πραγματεύτηκε σχεδόν μόνο προβλήματα της ηθικής.

Ανήκει στην τρίτη και τελευταία περίοδο της Στωικής Φιλοσοφίας, που λέγεται Νέα Στοά. Λεπτομέρειες της ζωής του δεν είναι γνωστές. Επί Τραϊανού γνώρισε ίσως τον Αδριανό πριν από την ανάρτησή του στον θρόνο, ενώ υπήρξε δούλος του Επαφροδίτου, του γνωστού απελεύθερου του Νέρωνα. Επειτα έγινε και ο ίδιος απελεύθερος. Ενώ ήταν ακόμη δούλος, άκουσε τη διδασκαλία του στωικού φιλοσόφου Μουσωνίου Ρούφου και από τότε αφοσιώθηκε στη σπουδή της φιλοσοφίας και στην εφαρμογή της αυστηρής ηθικής των στωικών.

Ηταν κουτσός από το ένα πόδι, είτε εκ γενετής είτε, όπως λένε άλλοι, από βιαιοπραγία του πρώην κυρίου του εναντίον του. Οταν ο αυτοκράτορας Δομιτιανός, με διάταγμα έδιωχνε από τη Ρώμη όλους τους υπόπτους για φιλοδημοκρατισμό φιλοσόφους, ο Επίκτητος αποσύρθηκε στη Νικόπολη της Ηπείρου, όπου πιθανότατα έμεινε έως τον θάνατό του, φτωχός και χωρίς οικογένεια. Οπως έλεγε, δεν είχε τίποτε άλλο εκτός από τη γη, τον ουρανό και ένα ιμάτιο. Αποστρεφόταν τη δόξα και την υστεροφημία, γι’ αυτό δεν έγραψε τίποτα, κήρυσσε όμως με ζήλο την ηθική του, επιθυμώντας να βελτιώσει τους άλλους ανθρώπους. Η διδασκαλία του ήταν τόσο γοητευτική, ώστε ένας από τους θαυμαστές του πλήρωσε μετά τον θάνατο του Επικτήτου 3.000 αττικές δραχμές για ένα πήλινο λύχνο ως πολύτιμο ενθύμιο του δασκάλου του.

Ενας από τους μαθητές του, ο Αρριανός, που διορίστηκε αργότερα έπαρχος στην Καππαδοκία, έγραψε δύο συγγράμματα, παραθέτοντας τη διδασκαλία του Επικτήτου. Το ένα είχε τίτλο «Επικτήτου διατριβή», το άλλο «Εγχειρίδιον». Το πρώτο ήταν διαιρεμένο σε οκτώ βιβλία από τα οποία διασώθηκαν τα τέσσερα πρώτα και περιλαμβάνει τα φιλοσοφικά μαθήματα του Επικτήτου. Στο δεύτερο, που αποτελεί περίληψη του πρώτου, αναπτύσσονται τα ηθικά αξιώματα του διδασκάλου. Η φιλοσοφία του Επικτήτου είναι κυρίως ηθικό κήρυγμα, με έντονη θρησκευτική χροιά. Σε μερικά σημεία προβάλλει ως παράδειγμα τη ζωή του Κυνικού Διογένους, που τον χαρακτηρίζει τον πιο μεγάλο από τους σοφούς. Κατά τον Επίκτητο, όχι τα υλικά αγαθά, αλλά μόνο η ψυχική γαλήνη εξασφαλίζει την ευδαιμονία κι αυτή επιτυγχάνεται όταν η ψυχή δεν ταράζεται από επιθυμίες και πάθη που οφείλονται στην επιδίωξη εξωτερικών αγαθών ή φόβου εξωτερικών κακών (πόνος, φτώχεια, αρρώστιες, θάνατος). Εκείνο που μας κάνει ευτυχισμένους ή δυστυχισμένους δεν είναι τα εξωτερικά πράγματα, αλλά οι κρίσεις που κάνουμε γι’ αυτά. Ποιες συνέπειες μπορούν να έχουν για μας -ρωτάει- ο πόνος, η φτώχεια ακόμη και ο θάνατος, αν δεν τον φοβόμαστε;

Ο αληθινός σοφός είναι έτοιμος να υποστεί όλα και δεν προσηλώνεται σε τίποτε που η απόκτηση ή η διατήρησή του δεν εξαρτάται απ’ αυτόν. Ανέχου και απέχου, δηλαδή δείχνε καρτερία και απέφευγε τα υλικά αγαθά, είναι ένα από τα κυριότερα αξιώματα του Επικτήτου. Βέβαια, ο άνθρωπος μπορεί να παίρνει με μέτρο ό,τι του προσφέρεται, μπορεί να σχηματίζει συναισθηματικούς δεσμούς, αλλά δεν πρέπει να προσκολλάται σε αυτά τα αγαθά σαν να ήταν ασφαλή, δεν πρέπει να εξαρτά την ύπαρξή του από την κατοχή τους. Πρέπει να είναι κάθε στιγμή έτοιμος να τα εγκαταλείψει. Ο καλύτερος τρόπος να αγωνιζόμαστε για τη μείωση της δυστυχίας των άλλων είναι να τους διαφωτίζουμε, να τους κάνουμε να φιλοσοφούν.

Η σχολή του φιλοσόφου είναι ιατρείο ψυχών. «Ιατρείαν εστίν, ω άνδρες, το του φιλοσόφου σχολείον, εξ ου δει ησθέντας εξελθείν, αλλ’ αλγήσαντας. Ερχεσθαι γαρ ουχ υγιείς». (Η σχολή του φιλοσόφου είναι, ω άνδρες, σχολείο απ’ όπου βγαίνει κανείς θεραπευμένος, αλλά και πονεμένος, γιατί δεν είναι υγιής όταν μπαίνει.) Ο Επίκτητος συμβούλευε τους μαθητές του να μην αισθάνονται απλώς οίκτο προς τους πάσχοντες, αλλά αγάπη, που θα τους καθιστούσε ικανούς να διατηρήσουν την αταραξία της ψυχής τους. Ετσι, ο πάμπτωχος απελεύθερος, ο κουτσός και αδύναμος Επίκτητος αφιέρωσε τη ζωή του στη διδασκαλία αυτής της ανώτερης μορφής αγάπη. Το «Εγχειρίδιο του Επικτήτου» εκδόθηκε αρχικά σε λατινική μετάφραση το 1493 στη Ρώμη και το πρωτότυπο κείμενο το 1528 στην Ενετία. Η «Διατριβή» δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στην Ενετία το 1535.

Ο Ευάγγελος Παπανούτσος σημειώνει: «Ο κόσμος είναι ένα θέαμα, μπροστά στο οποίο στέκεσαι, το βλέπεις και δεν μετέχεις παρά τόσο μόνο όσο μπορείς να εξουσιάζεις χωρίς να διακινδυνεύσεις την ελευθερία σου, την αυτοτέλεια, την αυτάρκειά σου. Αυτό έχει ένα μεγαλείο. Η ηθική φιλοσοφία του Επικτήτου έχει σχέση με τον χριστιανισμό. Με λιτό και συμβολικό τρόπο ο στωικός επαναφέρει στη μνήμη ότι είμαστε παροντικοί σε αυτόν τον κόσμο, δεν είμαστε ιδιοκτήτες του. Γι’ αυτό ας διάγουμε τον βίο μας όσο το δυνατόν πιο αθόρυβα και χαρούμενα, ερμηνεύοντας όσο πιο πετυχημένα είναι εφικτό τον ρόλο που μας ανετέθη, χωρίς να μεμψιμοιρούμε. Τόσο απλά, τόσο δύσκολα. Η ιστορία της φιλοσοφίας, ως ορόσημου, κατευθύνει την ανθρώπινη σκέψη σε πεδία αυτεπίγνωσης, ελευθερίας και αμετάθετης ευθύνης».

Η παρακαταθήκη και οι «εντολές» του

• Η αγάπη προς τους ανθρώπους είναι καθήκον, αφού είμαστε όλοι τέκνα του θεού.

• Να προσπαθείς να κάνεις ό,τι δεν είναι ανώτερο των δυνάμεών σου.

• Μη ζητάς να γίνονται τα πράγματα όπως θέλεις, αλλά να θέλεις τα πράγματα όπως γίνονται και τότε θα ευτυχήσεις.

• Ο,τι σου φαίνεται παρά πολύ καλό, ας είναι για σένα νόμος απαράβατος.

• Να θυμάσαι ότι δεν προσβάλλει εκείνος που υβρίζει ή χτυπά, αλλά η ιδέα ότι αυτά που λέει είναι προσβλητικά.