Πώς ο φιλελληνισμός του 19ου αιώνα ένωσε δύο δημοκρατίες πολύ πριν υπάρξουν επίσημοι δεσμοί
Ο Ελληνικός Αγώνας της Ανεξαρτησίας συγκίνησε βαθιά την αμερικανική κοινωνία.
Φιλελληνικές επιτροπές, εράνοι και ένα ζωηρό κύμα δημοσιευμάτων στον Τύπο δημιούργησαν ένα περιβάλλον έντονης συμπάθειας προς τους επαναστατημένους Έλληνες.
Μέσα σε αυτό το κλίμα, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Τζέιμς Μονρόε πήρε ανοιχτή θέση ήδη από το ετήσιο μήνυμά του της 3ης Δεκεμβρίου 1822, σημειώνοντας: «Η αναφορά στην Ελλάδα γεμίζει τον νου με τα πιο εξυψωμένα αισθήματα… Τρέφεται ισχυρή ελπίδα ότι αυτός ο λαός θα ανακτήσει την ανεξαρτησία του…».
Η δήλωση δεν συνιστούσε διπλωματική αναγνώριση· ήταν όμως σαφής ένδειξη της ηθικής στήριξης του Λευκού Οίκου.
Έναν χρόνο αργότερα, στο Seventh Annual Message της 2ας Δεκεμβρίου 1823, ο Μονρόε προχώρησε ακόμη περισσότερο: «Υπάρχουν βάσιμοι λόγοι να πιστεύουμε ότι ο εχθρός τους έχει χάσει για πάντα κάθε κυριαρχία· ότι η Ελλάδα θα γίνει και πάλι ανεξάρτητο έθνος. Να κατακτήσει αυτόν τον βαθμό είναι ο στόχος των πιο θερμών μας ευχών».
Η φράση αυτή αποτύπωσε καθαρά τον φιλελληνικό παλμό της εποχής, ενώ ταυτόχρονα το ίδιο μήνυμα κωδικοποίησε το Δόγμα Μονρόε: αποτροπή ευρωπαϊκής επέμβασης στο δυτικό ημισφαίριο και αυστηρή ουδετερότητα των ΗΠΑ στις ευρωπαϊκές υποθέσεις. Με άλλα λόγια, θερμή συμπάθεια χωρίς τυπική εμπλοκή.
Το παρασκήνιο δείχνει πόσο ψηλά είχε ανέβει το ελληνικό ζήτημα στην αμερικανική ατζέντα. Στις 30 Οκτωβρίου 1823, ο πρώην πρόεδρος Τζέιμς Μάντισον έγραψε στον Μονρόε, προτείνοντας ακόμη και μια δηλωτική πράξη υπέρ των Ελλήνων σε συντονισμό με τη Βρετανία: «to join in some declaratory act in behalf of the Greeks». Η ιδέα αφορούσε ηθική και πολιτική στήριξη, όχι πολεμική δέσμευση.
Αποκαλύπτει όμως ότι η Ελλάδα δεν ήταν μόνο υπόθεση των φιλελληνικών κύκλων· συζητιόταν στον πυρήνα της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής.
Ο δρόμος προς την καθυστερημένη αναγνώριση
Γιατί, λοιπόν, η αναγνώριση δεν ήρθε τότε;
Τον τόνο έδινε ο ισχυρός ΥΠΕΞ John Quincy Adams. Ο έμπειρος διπλωμάτης προώθησε με συνέπεια μια γραμμή realpolitik: ουδετερότητα, αποφυγή σύγκρουσης με την Οθωμανική Αυτοκρατορία και προσήλωση στην αρχή της μη παρέμβασης στην Ευρώπη.
Στις 18 Αυγούστου 1823, απάντησε στον εκπρόσωπο της ελληνικής Προσωρινής Διοίκησης Ανδρέα Λουριώτη ότι οι ΗΠΑ θα ήταν από τις πρώτες που θα συνάψουν διπλωματικές και εμπορικές σχέσεις με την Ελλάδα όταν εκείνη θα είχε κατακτήσει την ανεξαρτησία της, ξεκάθαρη υπόσχεση μετά τη de jure συγκρότηση κράτους.
Στις 8 Δεκεμβρίου 1823, το περίφημο ψήφισμα του Daniel Webster στη Βουλή των Αντιπροσώπων για αποστολή αμερικανικού απεσταλμένου στην Ελλάδα δεν προχώρησε, καθώς επικράτησαν επιφυλάξεις περί παράβασης της παράδοσης μη επέμβασης και ανησυχίες για τις εμπορικές ισορροπίες με την Πύλη.
Παρά ταύτα, οι ΗΠΑ δεν έμειναν αδρανείς. Την περίοδο 1824–1826 καταγράφονται κινήσεις «ευμενούς ουδετερότητας»: ο πρόεδρος Adams (έπειτα από την εκλογή του) ενέκρινε την αποστολή μυστικού απεσταλμένου, του William Somerville, για αξιόπιστη πληροφόρηση και ήπιες διαμεσολαβήσεις, αποστολή που δεν ολοκληρώθηκε, καθώς ο Somerville πέθανε καθ’ οδόν.
Την ίδια στιγμή, η υπόθεση των ελληνικών φρεγατών που κατασκευάζονταν στις ΗΠΑ, παρά τα συμβατικά προβλήματα, είχε ως αποτέλεσμα να διευκολυνθεί η παράδοση τουλάχιστον μίας μονάδας: μια χειροπιαστή ένδειξη υπέρ της Ελλάδας, χωρίς να τρωθεί επίσημα η πολιτική ουδετερότητας.
«Οι πάσχοντες Έλληνες και ο άνισος αγώνας τους»
Στις 4 Δεκεμβρίου 1827, ο πρόεδρος Τζον Κουίνσι Άνταμς επαίνεσε ενώπιον του Κογκρέσου τις κινήσεις υπέρ της ελληνικής υπόθεσης και διάβασε ευχαριστήρια επιστολή του Ιωάννη Καποδίστρια προς τον αμερικανικό λαό, επισφραγίζοντας το κλίμα εκτίμησης που είχε καλλιεργηθεί μέσα στην αμερικανική κοινωνία.
Στην ομιλία του, ο Άνταμς αναφέρθηκε στους «πάσχοντες Έλληνες» (“suffering Greeks”), σημειώνοντας ότι ο Τσάρος Νικόλαος και άλλες Ευρωπαϊκές Δυνάμεις είχαν εκφράσει ενδιαφέρον για την τύχη τους. Τόνισε ότι οι Έλληνες, «παρά τον άνισο αγώνα (“unequal of conflicts”) που διεξάγουν με τόσο θάρρος», συνεχίζουν να εμπνέουν τη διεθνή κοινότητα.
Ο πρόεδρος επεσήμανε πως όλοι οι «φίλοι της ελευθερίας» (“friends of freedom”) ελπίζουν ότι οι Έλληνες θα «απολαύσουν την ευλογία της αυτοκυβέρνησης (“self-government”), την οποία με τις θυσίες τους έχουν κερδίσει πλουσιοπάροχα» και ότι η ανεξαρτησία τους (“independence”) θα εξασφαλιστεί οριστικά.
Παράλληλα, εξύμνησε την Ελλάδα ως την «κοιτίδα των πρώτων φιλελεύθερων θεσμών στην ιστορία της ανθρωπότητας» (“the earliest examples of liberal institutions in the history of mankind”), συνδέοντας το ελληνικό ιδεώδες με τα δημοκρατικά θεμέλια του αμερικανικού έθνους.
Τέλος, ο Άνταμς ανακοίνωσε ότι έλαβε «μια ευχαριστήρια επιστολή» (“a letter of thanks”) από τον «επιφανή Πρόεδρό τους» (“their illustrious President”), Ιωάννη Καποδίστρια.
Μετά τη ναυμαχία του Ναυαρίνο, ο φιλελληνικός ενθουσιασμός στις ΗΠΑ εντάθηκε ακόμη περισσότερο.
Η θεσμική πλευρά των σχέσεων άργησε, αλλά όταν ήρθε, ήταν καθοριστική. Στις 10/22 Δεκεμβρίου 1837, υπογράφηκε στο Λονδίνο η Συνθήκη Εμπορίου και Ναυσιπλοΐας μεταξύ ΗΠΑ και Ελλάδας (υπογραφές Andrew Stevenson και Σπυρίδωνα Τρικούπη), ενώ το 1837–1838 οργανώθηκε αμοιβαίο προξενικό δίκτυο.
O Eugène Dutilh ορίστηκε επίτιμος πρόξενος της Ελλάδας στη Νέα Υόρκη, ο James Andrews πρόξενος στη Βοστώνη και ο Γρηγόριος Α. Περδικάρης αναγνωρίστηκε ως πρόξενος των ΗΠΑ στην Αθήνα.
Έτσι, η καθυστερημένη de jure εδραίωση των σχέσεων πήρε στέρεη μορφή.
Χρήστος Χατζής
Πηγές:
Adams, J.Q. (1827) Third Annual Message, 4 December 1827. Presidential Speeches. Miller Center, University of Virginia. Available at: https://millercenter.org/the-presidency/presidential-speeches/december-4-1827-third-annual-message
Karvounarakis, T. (2022) ‘The United States Government and the Greek War of Independence’, European Journal of American Studies, 17(1). Available at: DOI: https://doi.org/10.4000/ejas.17764
Madison, J. (1823) Letter from James Madison to James Monroe, 30 October 1823. Founders Online, National Archives. Available at: https://founders.archives.gov/documents/Madison/04-03-02-0159
Ministry of Foreign Affairs of the Hellenic Republic (n.d.) United States of America – President Monroe’s Declaration on Greece, 1822 [to the Treaty of Commerce and Navigation, 1837]. In: 200 Years of Diplomatic and Consular Relations: Greece – USA. Available at: https://200years.mfa.gr/en/diplomatic-consular-relations-en/usa/
Monroe, J. (1823) Seventh Annual Message to Congress, 2 December 1823. In: Peters, G. and Woolley, J. T. (eds) The American Presidency Project. University of California, Santa Barbara. Available at: https://www.presidency.ucsb.edu/node/205755