Ο ποιητής των Κανόνων των μεγάλων δεσποτικών και θεομητορικών εορτών αλλά και πολλών Αγίων Ιωάννης ο Δαμασκηνός συνέγραψε έργα της Εκκλησιαστικής Γραμματείας. Μάρτυρας της αλήθειας στην ταραγμένη εποχή του 8ου μ.Χ. αιώνα
Στις 4 Δεκεμβρίου, μαζί με τη μνήμη της Αγίας Μεγαλομάρτυρος Βαρβάρας, η Εκκλησία τιμά τη μνήμη ενός εκ των κορυφαίων Πατέρων της Εκκλησίας, ενός στύλου της Ορθοδοξίας, κορυφαίου υμνογράφου και ποιητή των Κανόνων.
- Από τον Γιάννη Ζαννη
Ο λόγος για τον Οσιο και Θεοφόρο Πατέρα μας Αγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό, ο οποίος μαζί με τον εξ υιοθεσίας αδελφό του Αγιο Κοσμά τον Μελωδό, επίσκοπο του Μαϊουμά, καταλαμβάνουν την πρώτη θέση μεταξύ των υμνογράφων της Εκκλησίας, κυρίως ως ποιητές των Κανόνων των μεγάλων εορτών, δεσποτικών και θεομητορικών, αλλά και πολλών Αγίων.
Χωρίς να υπεισέλθουμε στην εξειδικευμένη ανάλυση του υμνογραφικού είδους που λέγεται Κανών, θα πούμε μόνον ότι είναι ένα από τα δυσκολότερα ποιητικά είδη (ιδιαιτέρως οι «ιαμβικοί» Κανόνες) και οι ποιητές τους θεωρούνται από τους φιλολόγους οι κορυφαίοι ποιητές όλων των εποχών.
Ομως, ο Ιερός Δαμασκηνός είναι συγχρόνως ένας εκ των κορυφαίων θεολόγων της Εκκλησίας, που συνέγραψε πλήθος θεολογικών πραγματειών, και το έργο του «Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου Πίστεως» αποτελεί μιαν επιτομή των ορθόδοξων δογμάτων και συγκαταλέγεται μεταξύ των κορυφαίων δογματικών έργων της Εκκλησιαστικής Γραμματείας. Πρωτοστάτησε στον αγώνα υπέρ των Αγίων Εικόνων, κατά την ταραγμένη περίοδο της Εικονομαχίας, συγγράφοντας τρεις «Λόγους πρὸς τοὺς διαβάλλοντας τὰς Ἁγίας Εἰκόνας», όπου καταρρίπτει όλη την επιχειρηματολογία των εικονομάχων και καταδεικνύει το ορθόδοξο πνεύμα της τιμητικής προσκυνήσεως των ιερών εικόνων.
Γεννημένος στη Δαμασκό της Συρίας, όταν ήδη είχε περιέλθει στην κατοχή των Αράβων, γιος του Σεργίου Μανσούρ, λογοθέτη του χαλίφη Αμπντέλ Μάλεκ (υπουργού Οικονομικών, με σημερινούς όρους), θα αποκτήσει ευρύτατη παιδεία μαζί με τον αδελφό του Κοσμά (υιοθετημένο γιο του Σεργίου) δίπλα σε ένα μεγάλο φιλόσοφο και θεολόγο, ονόματι Κοσμά επίσης, που ο λογοθέτης Σέργιος είχε εξαγοράσει και ελευθερώσει από κάποιο σκλαβοπάζαρο της Δαμασκού.
Οταν ο Σέργιος πέθανε, ο χαλίφης ανέθεσε στον Ιωάννη το αξίωμα του λογοθέτη, όμως μετά τη γνωστή περιπέτεια της συκοφάντησής του, της άδικης τιμωρίας του και της θεραπείας του από την Παναγία την Τριχερούσα, εγκατέλειψε τα εγκόσμια, μαζί με τον αδελφό του και ακολούθησαν τον μοναχικό βίο. Εζησε στη Λαύρα του Αγίου Σάββα στα Ιεροσόλυμα, όπου και συνέγραψε σχεδόν όλα του τα έργα και αναχώρησε για την ουράνια Βασιλεία σε βαθύτατο γήρας.
Πολλοί εκ των κορυφαίων Πατέρων της Εκκλησίας διακρίνονται για την ευρύτατη παιδεία τους και ήταν κάτοχοι της θύραθεν παιδείας και όλου του φάσματος των επιστημονικών γνώσεων της εποχής τους. Και ο φωστήρας αυτός της Δαμασκού ασχολήθηκε συστηματικά με τα γράμματα και τις επιστήμες του καιρού του, έχοντας συγκεντρώσει όλη τη θεολογική γνώση και την πείρα των προηγουμένων αιώνων. Ηταν κάτοχος και της εγκόσμιας σοφίας, βαθύτατος γνώστης της Φιλοσοφίας, της Λογικής, των Μαθηματικών, της Αστρονομίας, της Μουσικής και γενικά, όλου του φάσματος των επιστημών της εποχής του.
Και, συνεχίζοντας την παράδοση των προ αυτού Πατέρων, Διονυσίου Αρεοπαγίτου, Μ. Αθανασίου, Μ. Βασιλείου, Γρηγορίου Θεολόγου, Ιωάννου Χρυσοστόμου, Μαξίμου Ομολογητού, επιτυγχάνει να μεταπλάσει τη γλώσσα της Φιλοσοφίας στο πνεύμα της Ορθόδοξης Θεολογίας, οριοθετώντας τον χώρο της καθεμιάς. Η γνώση του αυτή, μαζί με το ποιητικό του τάλαντο, αποτυπώνονται τόσο στο θεολογικό – δογματικό όσο και στο υμνογραφικό του έργο, τα οποία διακρίνονται αμφότερα για το μοναδικό, το ξεχωριστό τους ύφος, καθώς ο δημιουργός τους έχει την ικανότητα να αναπτύσσει με απαράμιλλη ποιητικότητα βαθιές θεολογικές έννοιες, ενώ συγχρόνως αποτυπώνει σε λυρικότατα μέλη κανόνων και τροπαρίων βαθιές δογματικές έννοιες, κατά τρόπο σαφή και κατανοητό.
Οι ύμνοι και οι κανόνες του Ιερού Δαμασκηνού κατέχουν κεντρική θέση στη λατρεία της Εκκλησίας, γεγονός που επιβεβαιώνει το πρωτείο του ως του διαπρεπέστερου μεταξύ των υμνογράφων και μελωδών της -χωρίς βέβαια να απομειώνουμε το κύρος και των άλλων κορυφαίων μελωδών, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται μεγάλα ονόματα: Ρωμανός ο Μελωδός ο ποιητής των Κοντακίων, Θεοφάνης του Μεγάλου Αγρού, Ιωσήφ, Κασσιανή, Κοσμάς ο Μελωδός (ο αδελφός του Ιερού Δαμασκηνού) και πολλοί ακόμη, προικισμένοι επίσης με μεγάλο χάρισμα στην υμνογραφία. Ασφαλώς, λοιπόν, δεν υποτιμώνται όλοι αυτοί, κάθε άλλο.
Σταθμός οι μετατροπές στην εκκλησιαστική μουσική
Εκείνο, όμως, που καθιστά απαράμιλλο τον Ιερό Δαμασκηνό είναι ότι κατόρθωσε να διατυπώσει στα τροπάρια τη δογματική διδασκαλία της Εκκλησίας με τόση ευστοχία, ακρίβεια, βραχυλογία, απλότητα, σαφήνεια, μελωδικότητα και χάρη, όσο κανένας άλλος. Αλλά και ως μελωδός υπερέχει των άλλων, αν σκεφτούμε ότι οι μετατροπές που επέφερε στην εκκλησιαστική μουσική αποτελούν σταθμό στην ιστορία της.
Συστηματοποίησε πρώτος την αρχαία οκτωηχία. Η διδασκαλία του απάντηση στη διανόηση της εποχής του, χαρακτηριστικό της η σαφής οριοθέτηση μεταξύ Θεολογίας και Φιλοσοφίας
Θεωρείται το μεταίχμιο της αρχαίας και της νεότερης εκκλησιαστικής μας μουσικής, διαρρυθμίζοντας και ανακαινίζοντας την ιερή μουσική και την παρασημαντική της και αποκαθαίροντάς την από απρεπή και ανάρμοστα μέλη της θυμελικής μουσικής, χωρίς να απορρίψει τα προγενέστερα εκκλησιαστικά άσματα. Και συστηματοποίησε πρώτος αυτός την αρχαία οκτωηχία, συγγράφοντας θεωρία για την πράξη της εκκλησιαστικής μουσικής στη βάση του ελληνικού πενταχόρδου ή τροχού. Πρακτική εφαρμογή της μουσικής θεωρίας των εκκλησιαστικών ήχων είναι η οκτώηχος.
Οπως παρατηρεί ο αείμνηστος καθηγητής Νικόλαος Ματσούκας, στην εισαγωγή του έργου «Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου Πίστεως», ο Αγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός ακολουθεί την πορεία των εκλεκτών εκείνων Πατέρων που αποτελούν το αλάτι και την πεμπτουσία της εκκλησιαστικής ζωής. Είναι κι αυτός ένας από τους μάρτυρες της αληθείας, στην ταραγμένη εποχή του 8ου μ.Χ. αιώνα.
Κοντά στις παλιές αιρέσεις είχαν εμφανιστεί και άλλες, με κυριότερη την Εικονομαχία. Χρειαζόταν, λοιπόν, μια σωστή προβολή, μια έκθεση ακριβής του συνολικού πνεύματος της ορθοδόξου παραδόσεως. Και σε εκείνη τη χρονική στιγμή αλλά και σε όλους τους επόμενους αιώνες θα τολμήσουμε να υποστηρίξουμε ότι η δογματική και η φιλοσοφική διδασκαλία του Αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού αποτελεί μια πλήρη και τεκμηριωμένη απάντηση στη διανόηση της εποχής του και κατ’ αναλογίαν όλων των εποχών.
Στην εισαγωγή του άλλου κορυφαίου δογματικού έργου του Αγίου: «Πρὸς τοὺς διαβάλλοντας τὰς Ἁγίας Εἰκόνας» σημειώνει ο καθηγητής Ματσούκας. «Μέσα στην καρδιά της ανατολικής περιοχής του Βυζαντίου, και κυρίως στη χοάνη των ποικίλων ιδεών, ο Ιερός Δαμασκηνός είναι η ζωή και η παρουσία του ίδιου του Αγίου στον χώρο της Ανατολής, δείχνει την πλαστική δύναμη του ελληνικού και του ορθόδοξου λόγου σε μια πανσπερμία ιδεών» τονίζει.
Επισημαίνεται επίσης ότι όλους τους μεγάλους Πατέρες της Εκκλησίας τούς χαρακτηρίζει η ευρύτερη κατάρτισή τους με τη φιλοσοφική και τη γενικότερη παιδεία της εποχής τους, επιπλέον όμως στον Αγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό διακρίνεται και κάποια συστηματική ενασχόληση με τα γράμματα και τις επιστήμες της εποχής του. Αλλά το χαρακτηριστικό της ενασχολήσεώς του αυτής είναι η σαφής οριοθέτηση μεταξύ Θεολογίας και Φιλοσοφίας.
Και πέραν τούτου, επειδή ο φωστήρας της Δαμασκού συγκεντρώνει όλη την προ αυτού θεολογική γνώση και εμπειρία, φαίνεται καθαρά στο έργο του η μεταμόρφωση και μετάπλαση της φιλοσοφικής γλώσσας στο πνεύμα της Ορθόδοξης Θεολογίας. Κατά τον Ματσούκα -και όχι μόνο- είναι λάθος να εντάσσεται στους σχολαστικούς θεολόγους ο Ιερός Δαμασκηνός. Η σχολαστική θεολογία είναι γέννημα της εσφαλμένης δυτικής θεολογίας, που επιχειρεί με λογικές κατασκευές και εξονυχιστικές αναλύσεις να προσεγγίσει τα μύρια όσα θεολογικά, ηθικά ή νομοκανονικά θέματα, όπως εντοπίζονται στο Summa Theologiae του Ακινάτη.
Απεναντίας, ο Ιερός Δαμασκηνός, στοιχούμενος με την παράδοση των προ αυτού Πατέρων, επισημαίνει στα Διαλεκτικά του ότι «Ἄρρητον τὸ Θεῖον καὶ ἀκατάληπτον», αναφέροντας συνημμένα ότι γνωρίζει κανείς την ύπαρξη του Θεού, όχι όμως την ουσία Του. Αυτή μένει απρόσιτη και απροσπέλαστη, αλλά ο Θεός μετέχεται μέσω των θείων ενεργειών Του και ορθότατα επισημαίνεται από τον Ν. Ματσούκα ότι ο Αγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός στα «Διαλεκτικά» του εκχριστιανίζει την αριστοτελική λογική, εν αντιθέσει προς τον Ακινάτη, ο οποίος εξελληνίζει τη θεολογική σκέψη.
Ο Αγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, αναχώρησε πλήρης ημερών για την Ανω Ιερουσαλήμ στις 4 Δεκεμβρίου (ημέρα κατά την οποίαν τελείται η μνήμη του) του 749 μ.Χ. ή, κατ’ άλλους, λίγα έτη αργότερα. Σε κάθε περίπτωση όμως, πριν από τη συγκρότηση της Αγίας Ζ΄ Οικουμενικής Συνόδου, κατά την οποία θριάμβευσε η ορθόδοξη θεολογία του για την τιμητική προσκύνηση των αγίων εικόνων.
Οπως αναφέρει ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Ιωάννης, τελειώνοντας τον Βίον του Δαμασκηνού: «Πρὸς Χριστὸν ἀνέδραμεν, ὅν ἠγάπησε, καὶ νῦν οὐκ ἐν εἰκόνι τοῦτον ὁρᾶ, οὐκ ἐν ἐκτυπώματι προσκυνεῖ, ἀλλ΄ αὐτὸν ὀπτάνεται κατὰ πρόσωπον, ἀνακεκαλυμμένῳ προσώπῳ βλέπων τὴν δόξαν τῆς Μακαρίας Τριάδος».
Η επευφημία των θεοφόρων Πατέρων
Οι θεοφόροι Πατέρες που συγκρότησαν την Αγία Εβδόμη Οικουμενική Σύνοδο, επί Πατριαρχείας του Αγίου Ταρασίου, τον επευφήμησαν μαζί με τους άλλους δύο Αγίους ομολογητές, τους Γερμανό Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως και Γεώργιο τον Κύπριο: «Γερμανοῦ τοῦ Ὀρθοδόξου, αἰωνία ἡ μνήμη· Ἰωάννου καὶ Γεωργίου, αἰωνία ἡ μνήμη· τῶν κηρύκων τῆς ἀληθείας, αἰωνία ἡ μνήμη. Ἡ Τριὰς τοὺς τρεῖς ἐδόξασεν, ὧν ταῖς διαλογαῖς ἀξιωθείημεν, οἰκτιρμοῖς τε καὶ χάριτι τοῦ πρώτου καὶ μεγάλου Ἀρχιερέως Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν, πρεσβευούσης τῆς ἀχράντου Δεσποίνης ἡμῶν τῆς Αγίας Θεοτόκου καὶ πάντων τῶν Ἁγίων».
