Πώς ο Σοφοκλής ανανέωσε την τραγωδία με νεωτερισμούς, όπως η εισαγωγή της σκηνογραφίας και του τρίτου ηθοποιού. Η παρουσία των γυναικών στο έργο του
O αριθμός των έργων του Σοφοκλή, κατά τις διάφορες μαρτυρίες, κυμαίνεται μεταξύ 123 και 130, από τα οποία τα εκατό μάς είναι γνωστά από τίτλους ή αποσπάσματα. Από τα έργα του Σοφοκλέους έχουν σωθεί ολόκληρες μόνο εφτά τραγωδίες και ένα μεγάλο μέρος από το σατυρικό του δράμα «Ιχνευταί», που ανακαλύφτηκε στην Αίγυπτο το 1907, σε έναν πάπυρο που είχε γραφτεί το δεύτερο μισό του 2ου αιώνα μ.Χ.
- Γράφει ο Χρήστος Η. Χαλαζιάς
Από όλα τα άλλα δεν έχουν σωθεί παρά μερικά αποσπάσματα. Αυτά τα αποσπάσματα ποικίλουν, από μία μόνο λέξη, που παραθέτει κάποιος γραμματικός ή λεξικογράφος, έως κάποια άλλα που αποτελούνται από 12 ή 15 στίχους. Ολα τα υπάρχοντα δράματα του Σοφοκλέους είναι έργα της ώριμης ηλικίας του (εκτός από την «Αντιγόνη», που πρέπει να πρωτοπαίχτηκε το 442 π.Χ.). Μόνο για ένα υπάρχει χρονολογική μαρτυρία: τον «Φιλοκτήτη», που παίχτηκε το 409 π.Χ.
«Οιδίπους επί Κολωνώ»
Σύμφωνα με την παράδοση, ο «Οιδίπους επί Κολωνώ» είναι έργο που έγραψε ο Σοφοκλής σε πολύ προχωρημένη ηλικία – λέγεται, μάλιστα, ότι το ανέβασε στο θέατρο ο εγγόνος του. Το παλαιότερο από αυτά τα έργα είναι ο «Αίας», αν και τούτο αμφισβητείται από πολλούς, οι οποίοι ισχυρίζονται πως το παλαιότερο από τα διασωθέντα έργα του είναι η «Αντιγόνη». Οπως αναφέρεται στο λεξικό Σουίδας, ο Σοφοκλής, εκτός από τα δράματά του, έγραψε και λυρικά ποιήματα, ελεγείες και παιάνες. Κατά το λεξικό του Σουίδα πάντα, έγραψε και πεζά έργα, «Περί του Χορού», «Προς Θέσιν» και «Χαρίλον αγωνιζόμενος».
Ο Σοφοκλής υπήρξε νεωτεριστής στην τραγωδία. Οι καινοτομίες του είναι: Η εισαγωγή του τρίτου ηθοποιού, η αύξηση των χορευτών από 12 σε 15, η ανακάλυψη της σκηνογραφίας, η εισαγωγή της καμπύλης βακτηρίας, οι λευκές κρηπίδες για τους χορευτές και ηθοποιούς, και η εισαγωγή της φρυγικής μελωδίας στην τραγωδία. Κατά το λεξικό του Σουίδα, καινοτόμησε διαγωνιζόμενος όχι με τετραλογίες, αλλά με χωριστά δράματα. Επίσης, δεν έπαιζε ο ίδιος στα δράματά του, όπως έκαναν οι παλαιότεροι δραματικοί ποιητές, γιατί είχε αδύναμη φωνή και έγραφε τα έργα του σύμφωνα με την ιδιοσυγκρασία των ηθοποιών του. Αναφέρεται ότι ο ίδιος έπαιξε μόνο σε δύο έργα του. Περιόρισε επίσης τα χορικά.
Αντίθετα προς τον Αισχύλο, που στα δράματά του ο άνθρωπος είναι τυφλό όργανο της θέλησης των θεών, ο Σοφοκλής προβάλλει τη βούληση και τη λογική. Οι πράξεις των ηρώων που πλέκουν τις τραγωδίες του Σοφοκλέους δεν είναι εξωτερικές, δεν επιβάλλονται από ανώτερες από τον άνθρωπο δυνάμεις, αλλά είναι εσωτερικές, καθορίζονται από τον χαρακτήρα των πρωταγωνιστών του, από τα αισθήματά τους, τα πάθη, τις ιδέες τους, από το καθαρά δηλαδή ανθρώπινο στοιχείο. Ο Σοφοκλής θαυμάζεται ιδιαίτερα για τη συμπάθεια και τη ζωηρότητα με την οποία σκιαγραφεί τους πρωταγωνιστές του.
Ιδιαίτερα αξιοσημείωτες είναι οι γυναίκες των τραγωδιών του: Η Ηλέκτρα, η Αντιγόνη, η Τέκμησσα, η Χρυσόθεμης και άλλες. Στο θέατρο του Αισχύλου υπάρχουν ηρωίδες, δεν υπάρχουν γυναίκες. Ο Σοφοκλής όμως κατάφερε να αναβιβάσει στη σκηνή τη γυναίκα με την πραγματική της φύσης και ψυχολογία. Οι γυναίκες αποδίδονται με τη γλυκύτητα, την τρυφερότητα και την αφοσίωσή τους, όπως η Αντιγόνη, με την ορμητικότητά τους και την έξαρσή τους, όπως η Ηλέκτρα, με τη ζωηρότητα και τη δραματικότητα των πράξεών τους, όπως η Ιοκάστη. Εκείνο που ουσιαστικά χαρακτηρίζει τον Σοφοκλή ως δραματικό είναι η δραματική εμφάνιση των ανθρώπων όχι όπως είναι, καθώς έκανε ο Ευριπίδης, αλλά όπως πρέπει να είναι, διότι ουσία της τέχνης του είναι ο ιδεαλισμός και η εξιδανίκευση της πραγματικότητας.
Ο Σοφοκλής είναι, επίσης, ο πρώτος που εισάγει το ψυχολογικό στοιχείο στη δράμα του. Ο άνθρωπος θέλει τώρα να φωτίσει το μυστήριο του βάθους της ψυχής του και αρχίζει να ερευνά και να μελετά τον εαυτό του, τον ψυχικό του κόσμο για να φωτίσει με το εσωτερικό του φως το αιώνιο μυστήριο της ύπαρξης και της ζωής του. Οι πρωταγωνιστές του έχουν μια σταθερή θέληση, μια κεντρική ιδέα, στην οποία προσκολλώνται και αφοσιώνονται με πάθος, έτσι ώστε να είναι αδύνατα κάθε υποχώρηση και κάθε συμβιβασμός.
Yψηλή τραγική ένταση
Ο Αίας, η Αντιγόνη, η Ηλέκτρα, ο Οιδίπους, ο Φιλοκτήτης, ακόμη και η Δηιάνειρα κατέχονται από πάθος και ενεργούν υπό τις παρορμήσεις τους. Επίσης, ελάχιστοι δραματικοί ποιητές έχουν κατορθώσει να χειριστούν μια κατάσταση και μια πλοκή με περισσότερη δύναμη και βεβαιότητα, οι δε συχνές αναφορές του στον Οιδίποδα Τύραννο δείχνουν ότι θεωρούσε αυτό το έργο αριστούργημα δομής. Επιπλέον, είναι μοναδικός στις στιγμές υψηλής τραγικής έντασης, στα μέρη των δραμάτων του όπου εκφράζεται η τραγική οδύνη, που έχει την πηγή της στο πνεύμα, σε μια υψηλή ιδέα.
Ο Σοφοκλής δεν είναι φιλόσοφος ή στοχαστής των βαθύτερων προβλημάτων της ζωής. Δέχεται τη συμβατική θρησκεία χωρίς κριτική. Γι’ αυτό υπήρχε κάποια τάση να τον συγκρίνουν -δυσμενώς- με τον Αισχύλο και τον Ευριπίδη. Εχει λεχθεί ότι ο Σοφοκλής υπήρξε ένας εκπληκτικός καλλιτέχνης και τίποτα περισσότερο. Δεν καταπιανόταν ούτε με τα θρησκευτικά προβλήματα, όπως ο Αισχύλος, ούτε με τα πνευματικά και τα κοινωνικά, όπως ο Ευριπίδης. Δεχόταν τους θεούς της ελληνικής θρησκείας με πνεύμα απερίσκεπτης ορθοδοξίας και αρκούταν να παρουσιάζει ανθρώπινους χαρακτήρες και ανθρώπινες συγκρούσεις. Επίσης, δύο από τα έργα του, ο «Αίας» και οι «Τραχίνιες», έχουν δεχτεί δυσμενή κριτική στο σημείο ακριβώς της τέχνης του για το οποίο αλλού έχει τόσο πολύ θαυμαστεί: στη δομή τους. Ενώ ο Αίας φαίνεται να φτάνει στη φυσική του κατάληξη με την αυτοκτονία του ήρωα, το έργο συνεχίζεται με διάφορες σκηνές, που αφορούν την ταφή του σώματός του.
Τι δηλώνει η αυστηρότητα των θεών στους ανθρώπους
Ο Σοφοκλής δεν έγραψε τραγωδίες χαρακτήρων, αλλά τραγικό δράμα για τον άνθρωπο και τους θεούς. Το θρησκευτικό στοιχείο στα έργα του είναι κάτι που προστίθεται -από προσωπική ευσέβεια- στο ήδη πλήρες ανθρωπιστικό δράμα. Είναι μέρος της παρουσίασης του τρόπου με τον οποίο εργάζεται το σύμπαν. Αυτός είναι ο λόγος που οι θεοί του είναι τόσο αυστηροί, μερικές φορές απατηλοί, αλλά σπάνια καλοκάγαθοι. Δεν τους επικρίνει, καθώς δεν βγαίνει τίποτα με το να κατηγορεί κανείς το σύμπαν. Aλλωστε, αντίθετα από τον Αισχύλο και τον Ευριπίδη, ο Σοφοκλής δεν έκανε δηλώσεις για τις θρησκευτικές ιδέες του. Η σκέψη του διαφαίνεται στη δομή των έργων του.
