Σήμερα, στην εποχή της θεοποίησης του υπερατομικισμού, είναι δύσκολο ίσως να συναισθανθούμε εκείνον που παίρνει τα όπλα και σπεύδει να σκοτωθεί για μια ιδέα, πολλές φορές μάλιστα σε μια ξένη χώρα
«Alors, c’ est la guerre» («Λοιπόν έχουμε πόλεμο») απάντησε ο Ιωάννης Μεταξάς στο τελεσίγραφο του Ιταλού πρέσβη ξημερώματα της 28ης Οκτωβρίου και αμέσως απηύθυνε διάγγελμα προς τον λαό, το οποίο έκλεινε ως εξής: «Ολον το έθνος ας εγερθή σύσσωμον. Αγωνισθήτε διά την πατρίδα, τας γυναίκας, τα παιδιά σας και τας ιεράς μας παραδόσεις. Νυν ὑπέρ πάντων ο αγών». Κι ο λαός αυτός δεν χρειάστηκε καν την κήρυξη επιστράτευσης. Κατά χιλιάδες συνέρρεαν, άντρες και γυναίκες, στα στρατολογικά γραφεία για να καταταγούν εθελοντικά στον στρατό. Ολο το έθνος, μια γροθιά, παρατάχτηκε απέναντι στην ύπουλη ιταλική επιθετικότητα.
- Μάγδα Αναγνωστή,
αρχιτέκτων – συγγραφέας
Οι Ελληνες είχαν πολύ πρόσφατα βγει από τους δύο νικηφόρους βαλκανικούς πολέμους και τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά συνέχιζαν να φέρουν και το βαρύ ανεπούλωτο τραύμα της Μικρασιατικής Καταστροφής. Η αγάπη για την πατρίδα, τα ιερά και τα όσια της φυλής δεν είναι για τους ανθρώπους αυτούς λόγια του αέρα, κενά περιεχομένου. Η ανάγκη για προσωπική ελευθερία και ανεξαρτησία αποτελεί το κυρίαρχο ίσως συστατικό της προσωπικότητάς τους. Η επέκταση αυτού του στοιχείου ώστε να αγκαλιάζει ολόκληρο το έθνος είναι επακόλουθη. Η εθελοντική κατάταξη είναι αναμενόμενη και σε απόλυτη συνέπεια με τον εαυτό και τη φύση του.
Η απόφαση να προσφέρουν σε αυτήν την πατρίδα, που αποτελεί το πιο υψηλό ιδανικό τους, την υπέρτατη θυσία, να δώσουν τη ζωή τους και το αίμα τους, είναι συνειδητή και εμπεδωμένη. Δεν αποτελεί παρόρμηση της στιγμής. Είναι πίστη, βαθιά πίστη. Το εννοούν με τη μεγαλύτερη δυνατή ειλικρίνεια. Είναι νέοι, γεροί και δυνατοί, αισθάνονται το κάλεσμα της Ιστορίας και θέλουν με όλες τους τις δυνάμεις να βρίσκονται εκεί που θα συμβούν τα γεγονότα. Είναι άνθρωποι κάθε κοινωνικής τάξης, επαγγέλματος και μορφωτικού επιπέδου.
Πρακτικά κανένας δεν προσπαθεί να λουφάρει. Πασίγνωστοι ηθοποιοί, λογοτέχνες, εικαστικοί, γόνοι λαϊκών αλλά και μεγαλοαστικών οικογενειών πολέμησαν στο αλβανικό μέτωπο. Θα αναφερθούμε ονομαστικά μόνο σε δύο περιπτώσεις. Στον ήδη γνωστό αυτή την εποχή συγγραφέα Γιώργο Θεοτοκά, ο οποίος δεν δίστασε να χρησιμοποιήσει υπουργικά μέσα για να… σταλεί στο μέτωπο. Και τον ποιητή Οδυσσέα Ελύτη, προϊόν της θητείας του οποίου στο μέτωπο υπήρξε το μνημειώδες ποίημα «Αξιον Εστί», που οδήγησε στη συνέχεια σε ένα Νόμπελ ποίησης και ενέπνευσε στον Μίκη Θεοδωράκη τη μεγαλειωδέστερη μουσική σύνθεση του νεότερου Ελληνισμού.
«Είδα στα πρόσωπα των στρατιωτών μου τη λάμψη που είναι ικανός ο Ελληνισμός ν’ αναδώσει όταν πιστεύει στο δίκιο του. Και γνώρισα από κοντά την αψηφισιά του θανάτου, την ακατάβλητη θέληση της ζωής που έγινε τελικά και δική μου» γράφει ο ποιητής, ο οποίος από θαύμα επέστρεψε ζωντανός από την Αλβανία.
Θα πρέπει να τονίσουμε πως εθελοντές προσήλθαν και Ελληνες ομογενείς από διάφορες χώρες της Ευρώπης και της Αμερικής κυρίως, αλλά και από περιοχές που γνώριζαν ακόμη τη σκλαβιά. Θα αναφερθούμε π.χ. στο Σύνταγμα Εθελοντών Δωδεκανησίων: 1.924 εθελοντές, των οποίων την κατάταξη ο Ιωάννης Μεταξάς κάνει δεκτή ύστερα από επιμονή, λόγω της ιταλικής τους υπηκοότητας, καθώς τα Δωδεκάνησα βρίσκονταν τότε κάτω από πολυετή ιταλική κατοχή. Θα αναφέρουμε ακόμη το Κυπριακό Σύνταγμα, που πολέμησε μέχρι την τελευταία στιγμή στη μάχη της Κρήτης, με 100 Κύπριους νεκρούς και πάνω από 2000 αιχμαλώτους. Τους 272 Κωνσταντινοπουλίτες που κατάφεραν να το σκάσουν από την Τουρκία για να πολεμήσουν στο αλβανικό μέτωπο, από τους οποίους σκοτώθηκαν 12 στις μάχες.
Ειδικότερα θέλω να σταθώ στη συνεισφορά των γυναικών στη νίκη. Δεν μιλούμε μόνο για τον ηρωισμό των γυναικών της Ηπείρου, που με αυτοθυσία μετάφεραν στη ράχη τους, περπατώντας, όπλα και πυρομαχικά, τρόφιμα, φάρμακα και τον απαραίτητο ρουχισμό για τους φαντάρους, μέχρι την πρώτη γραμμή. Μιλάμε για τις εθελόντριες αδελφές του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού που υπηρέτησαν τόσο στο μέτωπο όσο και στα μετόπισθεν. Συχνά ξεχνάμε ή και αγνοούμε πως από τις 2.836 αδελφές νοσοκόμες που πλαισίωσαν τις γραμμές του μετώπου μόλις οι 341 ήταν επαγγελματίες. Οι υπόλοιπες 2.595 ήταν εθελόντριες του ΕΕΣ. Αυτές οι εθελόντριες, λοιπόν, νοσήλευσαν πάνω από 55.000 τραυματίες.
Αυτή η μαζική εκούσια προσφορά του εαυτού δεν έμελλε να καταλαγιάσει με την «ήττα» και την κατάκτηση από τους Γερμανούς. Απεναντίας φούντωσε και πυροδότησε το πατριωτικό φρόνιμα των Ελλήνων και την παλλαϊκή αντίσταση στην Ναζιστική Κατοχή, που οδήγησε στην απροσδόκητα ταχεία απελευθέρωση της χώρας. Αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία.
Ζούμε σε μια χώρα όπου ο εθελοντισμός για την τιμή και την ελευθερία της πατρίδας έχει μια παράδοση χιλιάδων ετών. Ο Αχιλλέας, για παράδειγμα, δεν ήταν υποχρεωμένος να συμμετάσχει στην τρωική εκστρατεία. Το έκανε, όμως, μόνο από αίσθημα καθήκοντος απέναντι στους υπόλοιπους συμπολεμιστές του κι ας γνώριζε εκ των προτέρων πως ο θάνατος τον περιμένει. Ο Αριστείδης το έσκασε από την εξορία στην οποία τον είχαν εξοστρακίσει οι συμπολίτες του και προσέτρεξε στη Σαλαμίνα για να συμμετάσχει σαν απλός οπλίτης στη ναυμαχία. Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος «αυτοπροαιρέτως» προσέφερε τον εαυτό του κουρμπάνι, για να κρατήσει άσβηστη τη σπίθα για το μέλλον. Εθελοντικά πολέμησαν οι κλέφτες, εθελοντικά οι επαναστάτες του 1821. Εθελοντικά δεκάδες χιλιάδες «τουρκομερίτες» στους Βαλκανικούς. Κι έτσι κατάφεραν όχι μόνο να διπλασιάσουν την έκταση της Ελλάδας αλλά και να απελευθερώσουν τις ιδιαίτερες πατρίδες τους οι περισσότεροι.
Μα, στους αγώνες αυτούς συνέβη και κάτι μοναδικό στην παγκόσμια ιστορία. Αναφέρομαι στο φαινόμενο των φιλελλήνων οι οποίοι όχι μόνο συμπαραστάθηκαν στους Ελληνες, αλλά πάρα πολλοί ήρθαν σε αυτή τη μικρή – ηρωική γη και συμπολέμησαν, κι ένας σεβαστός αριθμός θυσίασε τη ζωή του γι’ αυτό. Στα 1821 τα σώματα των Φιλελλήνων σήκωσαν ένα μεγάλο βάρος στις μάχες. Αλλά το πράγμα δεν σταμάτησε εκεί.
Η συνεισφορά και η συμπόρευση συνεχίστηκαν και σε άλλες ευκαιρίες. Στον λεγόμενο ατυχή πόλεμο του 1897 αρκετές χιλιάδες Ιταλοί Γαριβαλδίνοι πολέμησαν στο πλευρό των Ελλήνων. Ανάμεσα στους νεκρούς τους και ο βουλευτής του Ιταλικού Κοινοβουλίου Αντόνιο Φράττι (1847-1897). Θα τους ξαναδούμε και στους Βαλκανικούς Πολέμους και μάλιστα με λοχαγό τους έναν Ελληνα, τον Επτανήσιο ποιητή Λορέντζο Μαβίλη, που σκοτώθηκε τελικά στη μάχη του Δρίσκου, κοντά στα Γιάννενα.
Ωστόσο οι Γαριβαλδίνοι δεν ήταν οι μόνοι αλλοδαποί εθελοντές. Κι άλλοι Ευρωπαίοι, κυρίως Γάλλοι, Αγγλοι, Γερμανοί και Πολωνοί, έσπευσαν να πολεμήσουν. Στα 1987 συγκροτήθηκαν με κυβερνητική εντολή σε σώμα, τη Φιλελληνική Λεγεώνα και διοικητή τον λοχαγό Περικλή Βαρατάση, ο οποίος σκοτώθηκε στη μάχη του Δομοκού. Προς τιμήν των πεσόντων Φιλελλήνων ο επίσης εθελοντής συμπολεμιστής τους, γλύπτης Λάζαρος Σώχος φιλοτέχνησε μαρμάρινο μνημείο που τοποθετήθηκε στα 1905 στην αυλή της εκκλησούλας των Ασωμάτων – Παμμεγίστων Ταξιαρχών μέσα στο Πεδίον του Αρεως.
Στο ζήτημα του εθελοντισμού θα ήθελα να επιμείνω για να εξετάσουμε κάποιες ιδιαίτερες πτυχές του. Η εθελοντική κοινωνική προσφορά αξίζει σε κάθε περίπτωση τον έπαινο. Εδώ όμως δεν μιλάμε για διανομή φιλανθρωπικών γευμάτων ή καθαρισμό δημόσιων χώρων και δεντροφυτεύσεις. Μιλάμε για την προσφορά του ανώτατου προσωπικού αγαθού, της αναντικατάστατης ανθρώπινης ζωής. Ο εθελοντής στον πόλεμο ξέρει πολύ καλά πως οι πιθανότητες να μην επιζήσει δεν είναι καθόλου αμελητέες. Αναλαμβάνει κινδύνους τους οποίους δεν όφειλε να αναλάβει, επειδή η πίστη του σε μια ιδέα μετράει περισσότερο από τη ζωή του. Η ύπαρξη πολλών εθελοντών ανάμεσα στους σκλαβωμένους Ελληνες αποδεικνύει πω η δίψα για ελευθερία είναι ισχυρότατο κίνητρο.
Σήμερα, στην εποχή της θεοποίησης του υπερατομικισμού, είναι δύσκολο ίσως να συναισθανθούμε εκείνον που παίρνει τα όπλα και σπεύδει να σκοτωθεί για μια ιδέα, πολλές φορές μάλιστα σε μια ξένη χώρα. Να νιώσουμε εκείνους που είναι πρόθυμοι να υπηρετήσουν την ιδέα τους με τη ζωή τους, που δεν υπολογίζουν αν είναι λίγοι, ή αν θα τα καταφέρουν, παρά μόνο πως πρέπει να υπακούσουν στην εσωτερική δύναμη που τους σπρώχνει προς ένα καθήκον που αποκλειστικά οι ίδιοι βάζουν στον εαυτό τους. Από αυτή την πάστα ήταν πλασμένοι οι φιλέλληνες, αλλά και οι γενιές των επαναστατών του 1821, των βαλκανικών πολέμων, του έπους της Πίνδου το 1940 και της ηρωικής Εθνικής Αντίστασης στη συνέχειά του.