Πώς ο Πλάτωνας αναφέρεται στις σχέσεις του ρήτορα με τον φιλόσοφο στον «Φαίδρο». Οι παραδόσεις και οι μαρτυρίες
Ο Λυσίας, αντίθετα από τον Ισοκράτη και άλλους ομοτέχνους του, δεν πολιτικολογεί, ούτε συγχωρεί τον εκτραχηλισμό των δημαγωγών. Και ναι μεν δεν ήταν δυνατόν, αφού δεν είχε πολιτικά δικαιώματα, να τους αντιπολιτευθεί στις συνελεύσεις του δήμου, όταν όμως του δινόταν η ευκαιρία στα δικαστήρια, υπεραμυνόταν την εφαρμογή των νόμων.
- Γράφει ο Χρήστος Η. Χαλαζιάς
Ο Λυσίας λοιπόν ήταν εξαιρετική φυσιογνωμία και αν ήταν πολίτης Αθηναίος και όχι μέτοικος, ασφαλώς η δράση του θα ήταν περισσότερο δυναμική και αξιόλογη, η δε επίδρασή του στην πολιτική ιστορία των Αθηνών θα ήταν ακόμη πιο σημαντική, αφού θα διέπρεπε ως ρήτορας του λαϊκού βήματος και πολλά ωφέλιμα θα είχε να προτείνει στην Πνύκα. Ασφαλώς δε οι εξ επαγγέλματος και ιδιοσυγκρασίας λαοπλάνοι και τυχοδιώκτες θα τον έβρισκαν απέναντί τους, γιατί και σωφροσύνη είχε, και τίμιος ήταν, και δραστηριότητα πολιτική θα ανέπτυσσε, και πολιτική δράση σε ορισμένα ζητήματα θα επεδείκνυε.
Εννοείται ότι λόγω της δράσης του κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο και της ανάμειξής του -για μικρό μόνο χρονικό διάστημα- στην πολιτική (κατά το 403 π.Χ., όταν προς στιγμήν εγένετο πολίτης Αθηναίος), απέκτησε πολλούς εχθρούς. Γι’ αυτό και ο Σωκράτης έμοιαζε να μη συμπαθεί καθόλου τον Λυσία. Ο Πλάτωνας, μάλιστα, μετά τον θάνατο του ρήτορα, που συνέβη κατά το 38 π.Χ, στον διάλογό του «Φαίδρος» βρίσκει τρόπο να επιτεθεί κατά του Λυσία και να αμφισβητήσει τη φήμη του ως καλού ρήτορα. Βεβαίως η επίθεση γίνεται με πολλή επιφυλακτικότητα, ώστε να φαίνεται η κριτική του ως αμερόληπτου και αντικειμενικού κριτή.
Συνεπώς το υποστηριζόμενο υπό πολλών νεότερων ιστορικών και ελληνιστών ότι δήθεν ο Λυσίας έγραψε λόγο αποδοκιμάζοντας τον θάνατο και την καταδίκη του Σωκράτη δεν φαίνεται αληθινό. Πρώτον, διότι τοιούτος ο λόγος δεν θα είχε θέση, διότι δεν έθεσε ζητήματα αναθεώρησης της κατά του Σωκράτη εκδοθείσας δικαστικής απόφασης. Δεύτερον, διότι εάν ο Λυσίας ήθελε να υπεραμυνθεί της μνήμης του Σωκράτη, έπρεπε να γράψει μελέτη, να κυκλοφορήσει, όπως θα λέγαμε σήμερα, φυλλάδιο κατά της απόφασης του λαϊκού δικαστηρίου ή ενδεχόμενα κατά του Πολυκράτη, ο οποίος, ανταπαντώντας στον Πλάτωνα, έγραψε αντικροτική για τη συκοφαντία της απόφασης του αθηναϊκού δικαστηρίου.
Ο θρύλος
Είναι αληθές ότι παραδόσεις πολύ μεταγενέστερες παρουσιάζουν τους Αθηναίους μεταμελημένους για την καταδίκη του Σωκράτη. Οι παραδόσεις αυτές όμως είναι μυθολογήματα. Φαίνεται, λοιπόν, από πηγή μεταγενέστερη, ότι είχε δημιουργηθεί και ο θρύλος -διότι λέγεται ότι διασώθηκαν «μάρτυρες» σχετικοί- πως ο Λυσίας είχε γράψει λόγο με τίτλο «Σωκράτους απολογία» ή ότι δήθεν ο Λυσίας, όταν επρόκειτο να γίνει η κατά του Σωκράτους δίκη, είχε επισκεφθεί τον Σωκράτη και του έδειξε τον λόγο που είχε γραμμένο για να χρησιμοποιήσει ως απολογία του.
Ο Σωκράτης όμως δεν δέχθηκε να χρησιμοποιήσει την από του Λυσίου συνταχθείσα απολογία, αν και ο ρήτορας του υπέδειξε ότι διέτρεχε κίνδυνο. Επίσης, κατά μία άλλη παράδοση, ο Λυσίας έγραψε και αντίκρουση στην κυκλοφορία μετά τον θάνατο του Σωκράτη φυλλαδίου του Πολυκράτη. Επαναλαμβάνουμε ότι οι παραδόσεις αυτές, εφόσον δεν στηρίζονται στους σύγχρονούς τους μάρτυρες δεν δύναται να έχουν κύρος. Εάν ο Λυσίας λάμβανε αυθορμήτως θέση υπέρ του Σωκράτου, διαφορετική θα ήταν η στάση του Πλάτωνα απέναντί του και στους διαλόγους του ο φιλόσοφος θα έβρισκε την ευκαιρία κάτι να γράψει υπέρ του Λυσίου.
Μεγάλη κρίση
Ανακεφαλαιώνοντας, μπορούμε να τονίσουμε και πάλι ότι ο Λυσίας υπήρξε φυσιογνωμία της αθηναϊκής κοινωνίας κατά την περίοδο που το αθηναϊκό κράτος από μια περίοδο ένδοξης ιστορίας έχανε τις κτήσεις του, τον πλούτο του, τον στόλο του, τα πάντα, αντιμετώπιζε μάλιστα εσωτερικά μια μεγάλη κρίση και εξωτερικά την ταπείνωση, αφού η Σπάρτη θριάμβευε και η κλαγγή των σπαρτιατικών όπλων έφτανε πέραν του Αιγαίου και στις πεδιάδες Μικράς Ασίας. Εάν όμως δεν ήταν επιτρεπτή η δι’ αντιπροσώπων υπεράσπιση των διαδίκων στα δικαστήρια, πώς αναπτύχθηκε η ρητορική τέχνη τόσο πολύ στην Αθήνα και στις πόλεις της Ν. Ιταλίας και της Σικελίας;
Πριν δώσουμε απάντηση στο ερώτημα αυτό πρέπει να πούμε δυο λέξεις για την απαρχή, την καταγωγή δηλαδή της ρητορικής. Σύμφωνα με τις πληροφορίες του Κικέρωνα (Βρούτος 46), αναφέροντας γνώμη του Αριστοτέλη, κατά το 465 π.Χ. περίπου, λόγω της πτώσεως των τυράννων, σε πολλές πόλεις της Σικελίας άρχισαν αγώνες για τη διεκδίκηση περιουσιακών δικαιωμάτων, αγροτικών και άλλων περιουσιών, που είχαν δημευτεί. Συνεπώς δημιούργησαν την ανάγκη μελέτης του δικαίου στους διάφορους θεσμούς των εναγομένων και στην κατοχύρωση της ιδιοκτησίας και των δικαιωμάτων των «παθόντων πολιτών».
Η ανάπτυξη της δικανικής τέχνης στη Μεγάλη Ελλάδα
Ο Κόραξ αναφέρεται ως πρώτος διδάσκαλος της ρητορικής τέχνης και ότι έπειτα από αυτόν ο μαθητής του Τεισίας έγραψε τους θεμελιώδεις κανόνες της ρητορικής τέχνης, δηλαδή τους κανόνες που πρέπει να ακολουθεί ο υπερασπιστής μιας υπόθεσης για να πείσει τους άλλους και το δικαστήριο περί του δικαίου (Πλάτωνας, Γοργίας 453, Φαίδρος 267, 272 κ.α).
Είναι βεβαίως πολύ πιθανόν αυτό που μας παραδίδεται, ότι οι πρώτοι διδάσκαλοι της ρητορικής προήλθαν από τις πόλεις της Σικελίας, αφού και ο Γοργίας και πολλοί άλλοι κατάγονταν από εκεί. Φρονούμε όμως ότι ο κυριότερος λόγος δεν είναι η έξωση των τυράννων και η δημιουργία δικών προς ανάκτηση δημευθείσης περιουσίας, αλλά ο γοργός ρυθμός της κοινωνικής και πολιτικής εξέλιξης των πόλεων της Μεγάλης Ελλάδας.