Στα άδυτα της ιεροτάτης επικοινωνίας του μοναχού με τον Δημιουργό του μας εισάγει ο σεπτός Γέροντας Χριστόδουλος Κουτλουμουσιανός, απαντώντας στις ερωτήσεις μας.
– Μ.Μ.: Τι περιλαμβάνει το εικοσιτετράωρο στο μοναστήρι σας, άγιε Καθηγούμενε;
– Αρχιμ. Χρ. Κτλμνς: Στις 2 το πρωί αρχίζει στο κελλί ο προσωπικός κανόνας. Στις 3 το μεσονυκτικόν, ο όρθρος και η θεία λειτουργία. Μετά λίγην ανάπαυσιν, η παράκληση στην Παναγία, η τράπεζα και κατόπιν το διακόνημα: αγιογραφία, μαγειρείο, κήπος, αρχονταρίκι, καθαριότης, οτιδήποτε. Το απόγευμα ο εσπερινός, η τράπεζα, με τη δύση του ηλίου το απόδειπνο και κατόπιν οι αδελφοί αποσύρονται στα κελλιά τους για τη μελέτη και τον προσωπικό τους αγώνα. Σε μέρες νηστείας υπάρχει μόνον μία απογευματινή τράπεζα. Το πρόγραμμα επίσης αλλάζει και στις περιπτώσεις των αγρυπνιών των μεγάλων εορτών, οι οποίες στην μονή μας είναι 60 κατ’ έτος. Αυτό είναι σε γενικές γραμμές το πρόγραμμα. Ασφαλώς υπάρχουν οι ώρες των κοινών συνάξεων για μελέτη και συζήτηση. Επίσης οι στιγμές της χαλαρώσεως και της επικοινωνίας μεταξύ των αδελφών, κατά το πρότυπο που μας έδωσε ο ίδιος ο Μέγας Αντώνιος. Είναι απλή η ζωή εδώ. Είναι πριν απ’ όλα κοινωνία προσώπων, κοινωνία με το απόλυτο Πρόσωπο. Γι’ αυτό και συγκλονίζει υπαρξιακά κάθε άνθρωπο.
– Μ.Μ.: Γιατί προσεύχεσθε τόσες ώρες τη νύκτα όλοι οι μοναχοί;
– Αρχιμ. Χρ. Κτλμνς: Πρώτον, η νύκτα με την απόλυτη ησυχία και την κατανυκτικήν ατμόσφαιρα βοηθεί στην περισυλλογή· δεύτερον, είναι καλόν, όταν ο κόσμος ξεκουράζεται, η έρημος ν’ αγρυπνεί προσευχομένη. Ο μοναχός ακολουθεί μια προηλιοδρομική πορεία. Προλαβαίνει το αισθητό φως στη δοξολογία του Θεού. Αυτή είναι μία αρχαία παράδοση που εκφράζεται και με τον ψαλμικό στίχο «μεσονύκτιον εξεγειρόμην» και «εκ νυκτός ορθρίζει το πνεύμα μου προς Σε ο Θεός, διότι φως τα προστάγματά Σου επί της Γης». Σε τελευταία ανάλυση, αυτή είναι και η διασκέδαση του μοναχού!
Η Εκκλησία αποτελεί λατρευτική σύναξη, συγκροτείται στη θεία ευχαριστία και μυσταγωγεί τους πιστούς μέσ’ από τις ιερές ακολουθίες της, τη λογική της λατρεία. Στη λατρεία ο πιστός συναντά τον Θεό, συναντά και τους αδελφούς του. Τον Θεό δεν Τον γνωρίζουμε μέσ’ από βιβλία και φιλοσοφίες. Τον γνωρίζουμε μέσ’ από την προσωπικήν αγαπητική σχέση, στο πλαίσιο της οποίας ο Ιδιος μάς φανερώνεται. Παραλλήλως μαθαίνουμε να βλέπουμε στο πρόσωπο του κάθε αδελφού την εικόνα Του. Αυτό πραγματοποιείται στη θεία λειτουργία, όπου γινόμαστε μικροί Χριστοί, γιατί κοινωνούμε μαζί Του.
Στο μοναστηριακό περιβάλλον γίνεται ιδιαιτέρως αισθητή η σύνδεση της θείας λατρείας με την καθημερινή ζωή. Κάθε δράση, κάθε ενέργεια κι επιλογή παίρνει φως από τα τελούμενα στον ναόν. Η ζωή είναι συνέχεια της θείας λειτουργίας. «Εν ειρήνη προέλθωμεν…» λέει καθημερινώς ο Λειτουργός· δηλαδή, ας επιστρέψουμε στον κόσμο με το δώρο της ειρήνης του Θεού και αυτή η ειρήνη ας διαποτίζει την καθημερινότητα σε κάθε πτυχή της. Ετσι ολόκληρη η ύπαρξή μας να είναι μία λειτουργία υπέρ της ζωής του κόσμου. Πολλά λόγια έχουν οι άνθρωποι στον καιρό μας. Το πρόβλημα είναι η απομάκρυνση των λόγων από τον τρόπο της ζωής μας. Με την απομάκρυνση αυτή κάθε γνώση μένει άκαρπη· δεν γίνεται ζωή και μετοχή στην αλήθειαν. Αλλά, όπως η πράξη πρέπει να είναι λογική, έτσι και ο λόγος πρέπει να είν’ έμπρακτος. Για παράδειγμα, μία πράξη που αδικεί τον συνάνθρωπο δεν είναι λογική. Αντιστοίχως, ο λόγος περί ανθρωπισμού και δικαιοσύνης, όταν συνοδεύει τέτοιες πράξεις, είναι απλώς υποκρισία και δείχνει ότι ο άνθρωπος δεν γνωρίζει το βάθος και την αλήθεια της ζωής.
– Μ.Μ.: Επίγειοι άγγελοι – ουράνιοι άνθρωποι οι μοναχοί, λατρεύετε τον Θεό και αγαπάτε τον συνάνθρωπο ευχόμενοι και προσευχόμενοι υπέρ όλων. Τι περιλαμβάνει η προσευχή του μοναχού, τόσον η συλλογική όσο και η ατομική, ο κανόνας;
– Αρχιμ. Χρ. Κτλμνς: Η προσευχή υπέρ του κόσμου παντός είναι το κύριο έργο των μοναχών. Πολύ σωστά είπατε πως οι μοναχοί αγαπούν ευχόμενοι. Γιατί η προσευχή είναι η ωραιότερη και ουσιαστικότερη εκδήλωση της αγάπης, αν και όχι η μόνη. Στόχος της χριστιανικής ζωής είναι η αγάπη, γιατί «ο Θεός είναι Αγάπη». Αυτό όμως που εμποδίζει την αγάπη είναι η εμπαθής προσκόλληση στα πράγματα του κόσμου. Οι αξίες μας, η ζωή μας είναι τα πράγματα που κατέχουμε. Τις σχέσεις μας χαρακτηρίζει η ιδιοτέλεια. Εδώ έρχεται η Εκκλησία να εισηγηθεί ως μέσο θεραπείας του ανθρώπου το ασκητικόν ιδεώδες της, που λέγει ότι ο άνθρωπος περιορίζει τις ανάγκες του και αρκείται στ’ απαραίτητα κι έχει ως μέτρο χρήσεως των πραγμάτων την πραγματική χρεία. Το ασκητικό αυτό ιδεώδες της Εκκλησίας, παραμερισμένο στον σημερινό κόσμο, εφαρμόζεται και καλλιεργείται στον μοναχικό βίο.
Η άσκησις, η σωστή δηλαδή χρήση των πραγμάτων σύμφωνα με τις ανάγκες μας, έχει και κοινωνική σημασίαν. Αυτό επισημαίνει κι ένας μεγάλος άγιος της Εκκλησίας μας, λέγοντας τα εξής: «Διά της διακρίσεως της ανάγκης από την ηδονή… μη τε ο έχων το πολύ θα πλεονάσει, μη τε ο έχων το ολίγον θα στερηθεί, αλλά περικόπτων το άμετρον από το ένα μέρος, θα φροντίσει να προστεθεί εις το ελλείπον». Ο καθένας δηλαδή περικόπτοντας το περίσσευμά του θα μπορεί να καλύπτει το υστέρημα του αδελφού του. Ετσι η άσκηση προσβλέπει στην ενεργοποίηση της αγάπης και στην αποκατάσταση της ισονομίας με την οποία προίκισε ο Θεός τον κόσμο και την οποίαν ανέτρεψε η πλεονεξία των ανθρώπων. Η ισονομία αυτή μας οδηγεί σ’ έν’ άλλο ουσιώδες στοιχείο της Ορθοδοξίας που φυλάσσεται στον μοναχικό βίον· αυτό είναι το κοινοβιακό πνεύμα.
Η συλλογική προσευχή -δηλαδή η κοινή λατρεία στο καθολικό- συγκροτεί ένα πλούσιο λειτουργικό τυπικό, που μυσταγωγεί τον πιστό στον χώρο της κατανύξεως και της πνευματικής ειρήνης. Γι’ αυτό η μοναχική πολιτεία ονομάζεται ισάγγελος· Όχι τόσο γιατί οι μοναχοί προσπαθούν να κατακτήσουν την απάθεια των αγγέλων, αλλά γιατί όλη η ζωή τους είναι μία αέναη δοξολογία, όπως και η ζωή των αγγέλων. Οσο για την κατ’ ιδίαν προσευχήν, εκεί δεν υπάρχει τυπικόν. Είναι ψέλλισμα της καρδιάς, συνάντηση προσώπου προς Πρόσωπο με τον Θεό και τους αγίους. Για την καλλιέργεια της αδιάλειπτης προσευχής, η ορθόδοξη παράδοση καθιέρωσε την μονολόγιστη ευχή «Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιέ του Θεού, ελέησόν με τον αμαρτωλόν». Η συντομία και η περιεκτικότητα της φράσεως και η συνεχής επανάληψή της βοηθεί στην περισυλλογή των ψυχικών δυνάμεων του ανθρώπου. Ετσι, σταδιακά η προσευχή περνά από τα χείλη στον νου και στην καρδιά. Γι’ αυτό και ονομάζεται νοερά και καρδιακή προσευχή. Οι άγιοι Πατέρες λέγουν πως είναι «δωρεών θείων χορηγός και κάθαρσις καρδίας και πνευματικών εννοιών και λογισμών θείων πηγή». Η ευχή γίνεται με τη βοήθεια του κομποσχοινιού που είναι χρηστικό μέσο. Βοηθεί ώστε ο νους να μη μετεωρίζεται και, όσες φορές διασπάται, να επιστρέφει στο έργο του. Είναι απαραίτητον όπλο κάθε μοναχού, αλλά και για τον κοσμικόν είναι υπόμνηση της προσευχής και της ενεργού παρουσίας του Θεού στην καθημερινή ζωή μας.
– Μ.Μ.: Γέροντα, με την ευλογία σας, είχα προχθές κατευθυνθεί μ’ έναν από τους μοναχούς του μοναστηριού σας προς την κουτλουμουσιανή σκήτην. Οταν γυρίζαμε κάπως αργά, βλέπαμε τα φωτισμένα κελλιά του μοναστηριού και μου έλεγε γλαφυρά ο μοναχός ότι στο καθένα από αυτά ο ένας μοναχός κλαίει για τις αμαρτίες τις δικές του και του κόσμου, άλλος κάνει μετάνοιες, άλλος τραβάει κομποσχοίνι για τον κόσμον, άλλος μελετάει αββά Ισαάκ κ.λπ. κ.λπ. Η εικόνα αυτή που μου έδωσε με συνεκίνησε βαθύτατα, καθώς έβλεπα αυτό το φωτισμένο ιερό μωσαϊκό του μοναστηριού απέξω κι έκανα τις σκέψεις αυτές…
Μανώλης Μελινός
Θεολόγος συγγραφέας,
διευθυντής Βιβλιοθήκης της Ι. Συνόδου
Μ.Η.Τ. 232120