Αριστοφάνης: Ο πρώτος που έβαλε στο στόχαστρο την κοινωνική και πολιτική ζωή του καιρού του, σχολιάζοντάς τη δηκτικά και αθυρόστομα
Ο Αριστοφάνης έζησε γύρω στα 445-385 π.Χ. και καταγόταν από την Αθήνα. Είναι ο μεγαλύτερος και ευφυέστερος ποιητής της αρχαίας Αττικής Κωμωδίας και ο πλέον διάσημος του αρχαίου κόσμου.
- Χρήστος Η. Χαλαζιάς
Οι πληροφορίες που διαθέτουμε για τη ζωή του προέρχονται από δύο σύντομες βιογραφίες του, ένα άρθρο του Σουίδα, μια σημείωση στο Περί κωμωδίας από ανώνυμο συγγραφέα κι ένα σχόλιο στην Απολογία του Πλάτωνα.
Είναι πιθανό πως έζησε μεταξύ 450 και 388 π.Χ, ήταν γιος του Φιλίππου, Αθηναίου από τον Δήμο Κυδαθηναίων και από την Παντιονίδα φυλή. Τον έλεγαν όμως Αιγινήτη διότι είχε μείνει πολλά χρόνια στην Αίγινα. Αλλες αναφέρουν πως ο Αριστοφάνης καταγόταν από τη Ρόδο (Λίνδο ή Κάμειρο) ή την Αίγυπτο (Ναύκρατις), ο δε Σουίδας λέει πως προερχόταν από δούλους.
Είναι χαρακτηριστικό πως ο δημαγωγός Κλέων, θέλοντας να φιμώσει τον ποιητή για τις εναντίον του λοιδορίες, κατηγόρησε επανειλημμένα τον Αριστοφάνη ως ξένο που, χωρίς να έχει δικαίωμα, παρίστανε τον Αθηναίο. Το γεγονός όμως ότι οι γονείς του και ο ίδιος πήραν έναν κλήρο στην Αίγινα το 430, έναν χρόνο μετά την κατάληψή της από τους Αθηναίους, δείχνει πως ήταν γνήσιος Αθηναίος.
Τελευταίο του έργο υπήρξε ο διορθωμένος και βελτιωμένος «Πλούτος» (388), ενώ μετά τον θάνατό του ο γιος του Αραρώς παρουσίασε τις κωμωδίες του «Κώκαλον» και «Αιολοσίκωνα». Οι πρώτες 10 από τις 11 κωμωδίες του Αριστοφάνους που σώθηκαν ανήκουν στην Παλαιά Κωμωδία και η τελευταία («Πλούτος») στη Μεσαία Κωμωδία, και τούτο διότι ο Χορός έχει αντικατασταθεί από μουσικά διαλείμματα.
Συνολικά, ο Αριστοφάνης υπολογίζεται πως έγραψε 40 ή 44 κωμωδίες. Πρώτη ήταν οι «Δαιταλείς» (ή «Συμποσιαστές»), το 427 π.Χ. Από τα 969 αποσπάσματα κωμωδιών του που βρέθηκαν σε διάφορους συγγραφείς, μόνο τέσσερα ξεπερνούν τους 20 στίχους.
Από τα έργα του συνάγεται πως ο Αριστοφάνης ήξερε στην εντέλεια την αττική γλώσσα και τα έργα των προηγούμενων ποιητών. Θαύμαζε ιδιαίτερα τον Αισχύλο και είχε αποστηθίσει τα έργα των συγχρόνων του, Σοφοκλέους και Ευριπίδου, παρόλο που ο τελευταίος ήταν ο αδιάκοπος στόχος του. Λίγες κωμωδίες του δίδαξε ο ίδιος.
Τις περισσότερες τις ανέθετε σε άλλους ποιητές ή ηθοποιούς (Φιλωνίδης, Καλλίστρατος κ.ά.), επί πληρωμή, πράγμα που δείχνει πως ήταν εύπορος. Λέγεται πως αποτελούσε υπόδειγμα ηθικού και σεμνού, συντηρητικού ανθρώπου, που παρακολουθούσε από την Αίγινα την πολιτική ζωή των Αθηνών και σατίριζε τα τρωτά της. Νυμφεύθηκε νωρίς και απέκτησε τρεις γιους: τον Φίλιππο, το Νικόστρατο και τον Αραρώτα, ο οποίος ανέβασε, μετά τον θάνατο του πατέρα του, και δικά του, πρωτότυπα έργα.
Η παράδοση αναφέρει ότι ο Αριστοφάνης έγραψε 54 ή 44 κωμωδίες, Απ’ αυτές, όμως, μόνο 11 διασώθηκαν ακέραιες. Από τις υπόλοιπες έφτασαν ως εμάς λίγα ασήμαντα αποσπάσματα.
Οι 11 κωμωδίες που μας κληροδότησε είναι: 1) οι «Αχαρνής» που παραστάθηκαν το 425 π.Χ., 2) οι Ιππής» το 424 π.Χ., 3) οι «Νεφέλες» το 423 π.Χ., 4) οι «Σφήκες» το 422 π.Χ, 5) η «Ειρήνη» το 421 π.Χ., 6) οι «Ορνιθες» το 414 π.Χ., 7) η «Λυσιστράτη» το 412 π.Χ., 8) οι «Θεσμοφοριάζουσες» το 411 π.Χ., (9) οι «Βάτραχοι» το 405 π.Χ.,10) οι «Εκκλησιάζουσες το 389 π.Χ., και 11) ο «Πλούτος» το 388 π.Χ..
Ο Πλάτωνας είχε ιδιαίτερη εκτίμηση προς τον Αριστοφάνη και στο Συμπόσιο (384 π.Χ) τον παρουσίασε τιμητικά να αναπτύσσει τις ιδέες του για τον έρωτα. Του αφιέρωσε επίσης επίγραμμα επιθανάτιο: «Οι Χαριστές, γυρεύοντας να βρουν ναό ακατάλυτο, θρονιάστηκαν στην ψυχή του Αριστοφάνους».
Παρ’ όλη την ακατάσχετη αισχρολογία του, την εριστικότατα και την πικρία του, που τον έκαναν να έχει πολλούς επικριτές (λ.χ. τον Πλούταρχο), ο Αριστοφάνης επισκίασε τον Μένανδρο, τον Εύπολι και άλλους κωμικούς και κατατάσσεται σήμερα στην πρώτη σειρά των αρχαίων κλασικών. Ομως, ούτε στον τομέα της πλοκής, που είναι συχνά ασυνάρτητη και γεμάτη ασυνέπειες, ούτε στον τομέα των χαρακτήρων, που είναι μάλλον τύποι φερέφωνα των ιδεών του συγγραφέα, μπορεί να πει πως ο Αριστοφάνης είναι άψογος.
Ο πνευματώδης διάλογος, οι ασύγκριτες κωμικές καταστάσεις, η οξύτητα της σάτιρας, η επιτυχία των παρωδιών του, του έδωσαν την αθάνατη φήμη του. Μερικές σκηνές του είναι ζωντανές σαν να γίνονται σήμερα και η σάτιρα ορισμένων ιδεών (όπως της κοινοκτημοσύνης, της γυναικοκρατίας κ.ά.) θα μπορούσε να είναι σύγχρονη.
Το γεγονός ότι ο Αριστοφάνης πρώτος σατίρισε την κοινωνική και πολιτική ζωή της ζωής της εποχής του, παρόλο που είναι εκπρόσωπος κι ερμηνευτής των ιδεών της ολιγαρχικής μερίδας των μεγάλων γαιοκτημόνων που δεν ήθελαν νεοτερισμούς και την οχλοκρατία, τον ανυψώνει πάνω από τους συνηθισμένους κωμωδιογράφους το ιδεώδες της ειρήνης, το οποίο πάντα επεδίωξε. Και τον εξιλεώνει για τον υπερβολικό συντηρητισμό του. Η λυρικότητα των χορικών του τον κατατάσσει ανάμεσα στους μεγάλους ποιητές, ενώ στη μετρική και τη στιχουργία του δημιούργησε ωραίες μορφές αναπαιστικών τροχαϊκών και ιαμβικών τετράμετρων.
Πολέμιος των σοφιστών και των δημαγωγών
Ο Αριστοφάνης και στο πρόβλημα της αγωγής της νεολαίας υποστηρίζει τις συντηρητικές απόψεις. Τα καινούργια παιδαγωγικά συστήματα τον γεμίζουν αγανάκτηση. Βλέπει σαν σωστό μόνο τον παλιό τρόπο διαπαιδαγώγησης. Πολεμάει τη σοφιστική κίνηση σαν μια επικίνδυνη δύναμη για τις νέες γενιές.
Χτυπάει ανελέητα τους δημαγωγούς (τους «βωμολόχους δημοπιθήκους τους εξαπατώντας τον δήμο αεί»), καθώς και τους διεφθαρμένους πολίτες και τους κενολόγους και αισθησιακούς ποιητές.
Ο Αριστοφάνης, παρά την αγάπη και το ενδιαφέρον που δείχνει για τον απλό λαό, δεν μπορεί ν’ απαρνηθεί τις απόψεις που χαρακτηρίζουν την αρχαία δουλοκτητική του συνείδηση. Ακόμα και με τη χιμαιρική καινούργια κοινωνία της οικονομικής ισότητας, που δημιουργεί η Πραξαγόρα στις «Εκκλησιάζουσες», βρίσκει τον τρόπο για να εκφράσει την πικρία του για την κατάσταση στη σύγχρονή του Αθήνα.
*Από την στήλη Φιλοσοφείν της Δημοκρατίας