Η σύγχυση η οποία υπάρχει είναι πολύ μεγάλη. Το «Ελλην» και η έννοια αυτού ποικίλλουν κατά περιόδους. Αλλοτε είναι φυλετική και άλλοτε είναι εθνική, πολιτιστική ή θρησκευτική, ενώ τους τελευταίους αιώνες είναι καθαρά εθνική
Για το όνομα «Ρωμηός» (=Ρωμαίος) υπάρχει μεγάλη σύγχυση, οφειλόμενη σε διάφορους λόγους. Μόνο όσοι έχουν επιστημονική ιστορική γνώση μπορούν να κατανοήσουν την έννοια και ιστορική σημασία του.
- Του μακαριστού π. Γεώργιου Δ. Μεταλληνού
Το όνομα «Ελλην» είναι το κυριότερο όνομα του έθνους των Ελλήνων. Η έννοιά του όμως ποικίλλει κατά περιόδους και άλλοτε είναι φυλετική και άλλοτε εθνική, πολιτιστική ή θρησκευτική, τους τελευταίους δε αιώνες καθαρά εθνική.
Είναι όμως γεγονός ότι (κατά τον Αριστοτέλη) αρχαιότερο όνομά μας είναι το «Γραικός» και με αυτό μας ονόμαζαν οι αρχαίοι Ρωμαίοι. Από τον 8ο όμως αιώνα (Καρλομάγνος και το περιβάλλον του) το ανατολικό μέρος της αυτοκρατορίας («Βυζάντιο») ονομαζόταν «Γραικία» και οι κάτοικοί της «Γραικοί», αλλά με μειωτική έννοια (αιρετικοί και κίβδηλοι). Το υβριστικό αυτό υπόβαθρο διατηρήθηκε στο όνομα αυτό στα χείλη των δυτικών έως τον αιώνα μας.
Ενώ, λοιπόν, καυχώμεθα και για το όνομά μας αυτό (Γραικοί), όταν χρησιμοποιείται σε δυτικά κείμενα, πρέπει να γνωρίζουμε την αποδιδόμενη σ’ αυτό σημασία. Είναι γεγονός ότι το όνομα «Ρωμαίος» γενικεύθηκε στην (αρχαία) Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία το 212 (Constitutio Antoniniana του Καρακάλλα). Από το 330 (εγκαίνια Νέας Ρώμης) η αυτοκρατορία γίνεται χριστιανική και ελληνική (πλήρης εξελληνισμός από τον Ιουστινιανό έως τον Ηράκλειο, 6ος-7ος αι.).
Η πρωτεύουσα της νέας-χριστιανικής αυτοκρατορίας (Μ. Κωνσταντίνος) ονομάσθηκε (όχι «Κωνσταντινούπολη», αλλά) «Νέα Ρώμη», διότι η Παλαιά Ρώμη μεταφέρθηκε ολόκληρη στην ελληνική Ανατολή (Translatio Urbis). Μη λησμονούμε ότι και η (Παλαιά) Ρώμη έλαβε από την ίδρυσή της όνομα ελληνικό (ρώμη=δύναμη, αλκή) και τον 4ο αιώνα π.Χ. ονομαζόταν «πόλις ελληνίς» (Ηρακλείδης ο Ποντικός/Πόντιος). To όνομα «Κωνσταντινούπολις» θα της δοθεί όμως προς τιμήν του ιδρυτού της.
Στη Β΄ Οικουμενική Σύνοδο (381, κανόνας γ΄) λέγεται ρητά ότι «εικότως» έλαβε η νέα πρωτεύουσα ίσα «πρεσβεία» με την Παλαιά Ρώμη «διά το είναι αυτήν Νέαν Ρώμην». Γι’ αυτό όλοι οι αυτοκράτορες, Ελληνες εκ καταγωγής στη συντριπτική πλειονότητά τους, έως τον ουσιαστικά Νεο-Ελληνα Κωνσταντίνο τον Παλαιολόγο (†1453), θα ονομάζονται και θα αποκαλούνται «αυτοκράτορες των Ρωμαίων» και όχι «Βυζαντινών» ή «Βυζαντίου».
Από το 330 το όνομα της Αυτοκρατορίας της Νέας Ρώμης είναι «Ρωμανία». Το όνομα αυτό αναφέρεται ήδη τον 4ο αιώνα από τον Μ. Αθανάσιο. Το όνομα «Βυζάντιο» (για το κράτος) θα εμφανισθεί για πρώτη φορά σε Φράγκους συγγραφείς (Ιερώνυμος Βολφ) το 1562. Πριν από το έτος αυτό ΠΟΤΕ δεν ονομάσθηκε η αυτοκρατορία ΒΥΖΑΝΤΙΟ. Οι κάτοικοι του κράτους ονομάζονται «Ρωμαίοι», μολονότι πολιτιστικά είναι όλοι Ελληνες και πνευματικά Ορθόδοξοι. Βέβαια, το κύριο στοιχείο της αυτοκρατορίας είναι οι εκ καταγωγής (φυλετικά δηλαδή) Ελληνες.
Το όνομα «Ρωμαίος» ήταν, λοιπόν, κρατικό, σε μια αυτοκρατορία που ήταν πολιτιστικά (γλώσσα, παιδεία) απόλυτα ελληνική. Επειδή δε η Κωνσταντινούπολη – Νέα Ρώμη διά των Αγίων της έγινε προπύργιο της Ορθοδοξίας, το όνομα «Ρωμαίος» σήμαινε τελικά «Ορθόδοξος-πολίτης της Νέας Ρώμης». Αυτό ομολογούν οι Ορθόδοξοι και Ελληνες Πατριάρχες της Ανατολής στον διάλογό τους με τους Αγγλικανούς Ανωμότους τον 18ο αιώνα (1716-1725). «[…] Πάλαι μεν Ελλήνων, νυν δε Γραικών και Νέων Ρωμαίων διά την Νέαν Ρώμην καλουμένων».
Οι Ελληνες, δηλαδή, μαζί με όλους τους Ορθοδόξους της Εθναρχίας (που ήταν συνέχεια της «Βυζαντινής Αυτοκρατορίας») ονομάζονται εδώ «Γραικοί», διότι έτσι μας ονόμαζαν από τον 8ο αιώνα οι Ευρωπαίοι, αλλά και «Νεο-Ρωμαίοι», ως πολίτες και πνευματικά τέκνα της ΝΕΑΣ ΡΩΜΗΣ-Κωνσταντινουπόλεως. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Ι. Καποδίστριας ήθελε να δημιουργήσει «Νεορωμαϊκήν αυτοκρατορίαν», δηλαδή να αναστήσει την Αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης-Κωνσταντινουπόλεως, που, φυσικά, δεν το ενέκρινε η Ευρώπη των απογόνων του Καρλομάγνου. Αυτός ήταν και ο κύριος λόγος της δολοφονίας του.
Το όνομα «Ρωμαίος», συνεπώς, αν μέχρι το 330 μπορεί να θεωρηθεί κατά κάποιον τρόπο όνομα δουλείας και υποταγής, από το έτος εκείνο είναι για τους Ελληνες όνομα τιμής και δόξας, αφού μόνο αυτό χαρακτήριζε την αυτοκρατορία μας και τη θέση μας σ’ αυτήν. Ρωμηά ήταν η Αθηναία βασίλισσα Ευδοκία (5ος αι.), Ρωμηά και η (κυβερνώσα) αυτοκράτειρα Ειρήνη, πάλι Αθηναία, τον 8ο αι. Στην Αθήνα ήλθε και ο Ρωμαίος αλλά Ελληνας-Μακεδόνας Βασίλειος Β΄ ο Βουλγαροκτόνος, για να προσκυνήσει την Παναγία την Αθηνιώτισσα στον Παρθενώνα.
Είναι τραγικό, αυτό που λειτούργησε ως σύνθεση ευεργετική για το έθνος μας, εμείς οι δυτικοθρεμμένοι και δυτικόπληκτοι Νεοέλληνες να το εκλαμβάνουμε ως αντίθεση! Το όνομα «Ρωμαίος» όμως φανερώνει την ταύτιση Ελληνισμού και Ορθοδοξίας. Ρωμαίος-Ρωμηός σημαίνει τελικά Ορθόδοξος Χριστιανός. Οταν, συνεπώς, απορρίπτεται ή και πολεμείται το όνομα αυτό, πρέπει να ερευνάται και η αιτία, η προέλευση δηλαδή της πολεμικής. Είναι απλώς ανιστόρητη αρχαιολατρία, δυτική επίδραση ή και πολεμική κατά της Ορθοδοξίας;
Ως Ρωμηοί, οι Ελληνες δηλώνουμε τον σύνδεσμο του έθνους μας με την ορθόδοξη, αγιοπατερική, παράδοση και την ορθόδοξη ταυτότητά μας. Γι’ αυτό έχουμε τη συνείδηση ότι εθνικά-φυλετικά είμαστε Ελληνες ή (και) Γραικοί (όλα δικά μας είναι), πνευματικά όμως, δηλαδή στην πίστη μας, είμαστε Ρωμαίοι-Ρωμηοί, δηλαδή Ορθόδοξοι Χριστιανοί. Οταν οι πατέρες μας στη διάρκεια της δουλείας έλεγαν για κάποιον Ελληνα «ετούρκευσε» ή «εφράγκευσε», σήμαινε «χάνοντας την ορθόδοξη πίστη του, έπαυε να είναι και Ελληνας».
Αυτά, βέβαια, έως τον 19ο αιώνα. Στο σύγχρονο ελληνικό κράτος, όπως άλλωστε και στο «Βυζάντιο», νομικά, Ελληνας μπορεί να είναι οποιοσδήποτε, ανεξάρτητα από την καταγωγή του, ως πολίτης του κράτους, προστατευόμενος συνταγματικά, και πολύ ορθά, από τους νόμους. Θα προσθέταμε όμως ότι οι Ορθόδοξοι τα ονόματα «Ρωμηός» και «Ρωμηοσύνη» τα γράφουμε με ήτα και όχι με γιώτα.