Οι δημιουργοί που άφησαν τα πινέλα, τις πένες και τις θεατρικές σκηνές για τα χαρακώματα του 1940
Ο ελληνοϊταλικός πόλεμος του 1940 υπήρξε μια από τις ενδοξότερες σελίδες της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Ήταν η στιγμή που ολόκληρος ο λαός, ανεξάρτητα από κοινωνική θέση, επάγγελμα ή πολιτικές πεποιθήσεις, ενώθηκε για να υπερασπιστεί την ελευθερία και την αξιοπρέπειά του απέναντι στους εισβολείς. Ανάμεσα στους χιλιάδες Έλληνες στρατιώτες που βρέθηκαν στα παγωμένα βουνά της Πίνδου και στα κακοτράχαλα μέτωπα της Αλβανίας, υπήρχαν και άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών -καλλιτέχνες, ποιητές, συγγραφείς, ηθοποιοί και κινηματογραφιστές- που έδειξαν ότι η τέχνη και η πνευματικότητα δεν ήταν ασπίδα απέναντι στην υποχρέωση του καθήκοντος, αλλά όπλο ψυχής.
Αυτοί οι άνθρωποι, που αργότερα σημάδεψαν τον ελληνικό πολιτισμό, στάθηκαν τότε απλοί φαντάροι, έφεδροι αξιωματικοί, νοσοκόμοι, ασυρματιστές. Όπως αναφέρει και στο ρεπορτάζ του το mixanitouxronou.gr, πολλοί τραυματίστηκαν, άλλοι έζησαν τραγικές στιγμές, και αρκετοί συνέχισαν τον αγώνα μέσα από την Αντίσταση και την τέχνη τους.
Λάμπρος Κωνσταντάρας: Ο αξιωματικός του μετώπου
Πριν γίνει ένας από τους πιο αγαπητούς ηθοποιούς του ελληνικού κινηματογράφου, ο Λάμπρος Κωνσταντάρας ήταν αξιωματικός του αλβανικού μετώπου. Σε ηλικία μόλις 27 ετών κατατάχθηκε εθελοντικά και πολέμησε δίπλα στον στενό του φίλο Οδυσσέα Ελύτη. Μια μάχη τον άφησε σοβαρά τραυματισμένο, και ο ίδιος ο Ελύτης ήταν εκείνος που τον μετέφερε, υπό σφοδρά πυρά, στο νοσοκομείο. Ο τραυματισμός του στο κεφάλι και στον γοφό τον ακολούθησε για μια ολόκληρη ζωή.
«Είχε μικρά θραύσματα από τον πόλεμο που δεν είχαν βγει ποτέ», είχε αποκαλύψει αργότερα η Μάρω Κοντού. Ο ίδιος ο Κωνσταντάρας έλεγε πως γλίτωσε από τύχη, όταν αρνήθηκε να υπογράψει για μια επικίνδυνη διάτρηση στο κρανίο. Παρά τα τραύματα, ζήτησε να επιστρέψει στο μέτωπο. Για τη γενναιότητά του παρασημοφορήθηκε, πριν επιστρέψει στην Αθήνα και ακολουθήσει τη μεγάλη του καριέρα στο θέατρο και τον κινηματογράφο.
Διονύσης Παπαγιαννόπουλος: Ο φαντάρος με τα πέντε φυσίγγια
Ο Διονύσης Παπαγιαννόπουλος, ο αξέχαστος «δάσκαλος» του ελληνικού σινεμά, βρέθηκε επίσης στην πρώτη γραμμή του μετώπου. Οι μαρτυρίες του αποτυπώνουν το σκληρό πρόσωπο του πολέμου. «Ανεβήκαμε με χέρια και πόδια στο ύψωμα του Αγίου Αθανασίου στη Χειμάρα. Είχα πέντε φυσίγγια επί είκοσι ώρες. Πολεμούσαμε με πέτρες…» είχε πει σε μια μεταγενέστερη συνέντευξή του.
Μετά τη συνθηκολόγηση, περπάτησε δεκάδες χιλιόμετρα μέχρι να επιστρέψει στην ιδιαίτερη πατρίδα του, το Διακοφτό. Κατά την Κατοχή, συνέχισε να εργάζεται στο θέατρο, αλλά δεν δίστασε να δείξει την αντίθεσή του στους Γερμανούς κατακτητές. Όταν τον επισκέφθηκε ο διαβόητος Μαξ Μέρτεν για να τον συγχαρεί, ο Παπαγιαννόπουλος αρνήθηκε να τον δεχτεί. Ήταν μια σιωπηλή, αλλά ηχηρή πράξη αντίστασης.
Μίμης Φωτόπουλος: Από τα υπόγεια θέατρα στην εξορία
Ο Μίμης Φωτόπουλος, ένας από τους σημαντικότερους ηθοποιούς και διανοούμενους του θεάτρου, πολέμησε με διαφορετικά όπλα: τη μόρφωση και τον λόγο. Στην Κατοχή εντάχθηκε στο Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο και συμμετείχε σε θεατρικές παραστάσεις που ενίσχυαν το ηθικό του λαού, μέσα σε υπόγεια θέατρα που φυλάσσονταν από αντάρτες του ΕΛΑΣ. Ο ρόλος του ήταν κυρίως διαφωτιστικός: μιλούσε στον απλό κόσμο για την ελευθερία και την ανάγκη της αντίστασης.
Η συμμετοχή του στην Αριστερά τού στοίχισε αργότερα την ελευθερία του. Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς του 1945 συνελήφθη και εξορίστηκε στο στρατόπεδο του Ελ Ντάμπα στην Αφρική. Επέστρεψε στην Ελλάδα λίγους μήνες μετά, τον Μάρτιο του ίδιου έτους, αλλά ο πόλεμος είχε ήδη χαράξει ανεξίτηλα τη ζωή του.
Κώστας Χατζηχρήστος: Ο αξιωματικός με το κρυοπάγημα
Ο αγαπημένος κωμικός Κώστας Χατζηχρήστος είχε από μικρός πάθος με τον στρατό. Αποφοίτησε από τη Στρατιωτική Σχολή της Σύρου και πολέμησε στο αλβανικό μέτωπο από τις πρώτες κιόλας μέρες του πολέμου. Έπειτα από δεκαπέντε ημέρες υπηρεσίας, υπέστη σοβαρά κρυοπαγήματα και μεταφέρθηκε στα μετόπισθεν, κι έπειτα στην Κορυτσά, όπου ανέλαβε καθήκοντα στο στρατιωτικό νοσοκομείο.
Η ζωή του εκεί είχε και τις πιο ανθρώπινες, σχεδόν κωμικοτραγικές στιγμές. Ερωτεύτηκε μια Αλβανίδα, την Οχράνα, που αποδείχθηκε συνεργάτιδα των Ιταλών και τους παρέδιδε τα προμήθειες που της έδινε. Το περιστατικό αυτό, που ο ίδιος περιέγραφε με χιούμορ, έδειχνε και την ευαισθησία ενός ανθρώπου που ακόμα και μέσα στον πόλεμο δεν έχασε την ανθρωπιά του.
Μάνος Κατράκης: Ο ηθοποιός που δεν υπέγραψε «δήλωση μετανοίας»
Ο Μάνος Κατράκης υπήρξε μια από τις πιο συγκλονιστικές μορφές της γενιάς του. Πολέμησε στην πρώτη γραμμή του αλβανικού μετώπου και έζησε από κοντά τη φρίκη του πολέμου. Ήταν ο μόνος μάρτυρας της αυτοκτονίας του διοικητή του, που δεν άντεξε τον αφοπλισμό από τους εχθρούς.
Κατά την Κατοχή, εντάχθηκε στο ΕΑΜ και πολέμησε στην Εθνική Αντίσταση. Όταν του ζητήθηκε να υπογράψει δήλωση αποκήρυξης των κομμουνιστικών ιδεών, αρνήθηκε, πληρώνοντας το τίμημα με πολυετή εξορία στη Μακρόνησο και τον Άη Στράτη. Παρέμεινε εκεί σχεδόν επτά χρόνια, επιμένοντας στις αρχές του. Επέστρεψε στην Αθήνα στις αρχές της δεκαετίας του ’50, φτωχός αλλά ακέραιος.
Κώστας Παπαχρήστος: Ο στρατιώτης που αγαπούσε τη στολή
Ο ηθοποιός Κώστας Παπαχρήστος, γνωστός για τους ρόλους αστυνομικών και στρατιωτικών, είχε από νεαρή ηλικία πάθος για τον στρατό. Σε ηλικία μόλις 17 ετών, πλαστογράφησε έγγραφα για να καταταγεί εθελοντικά στην αεροπορία.
Με την κήρυξη του πολέμου, ξαναφόρεσε τη στολή και έφυγε για το μέτωπο, όπου διακρίθηκε για το θάρρος του. Για τη συμμετοχή του στον πόλεμο τιμήθηκε αργότερα με το μετάλλιο ελληνοϊταλικού πολέμου.
Φιλοποίμην Φίνος: Η κάμερα στο πεδίο της μάχης
Ο ιδρυτής της Finos Film, Φιλοποίμην Φίνος, δεν πήρε όπλο, αλλά πολέμησε με τη δύναμη της εικόνας. Με την έναρξη του πολέμου, προσφέρθηκε εθελοντικά στη Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού για να κινηματογραφήσει τις μάχες και την πορεία του ελληνικού στρατού στο αλβανικό μέτωπο. Μέσα από κακουχίες και συνεχή μετακινήσεις, κατέγραψε στιγμές ηρωισμού που σήμερα αποτελούν ανεκτίμητα ντοκουμέντα.
Όταν οι Γερμανοί κατέλαβαν την Ελλάδα, κατέσχεσαν τα μηχανήματά του και κατέστρεψαν μεγάλο μέρος των φιλμ. Ο Φίνος όμως κατάφερε να διασώσει μερικά αρνητικά, κρύβοντάς τα. Το 1944 συνελήφθη μαζί με τον πατέρα του, ο οποίος εκτελέστηκε λίγο αργότερα. Ο ίδιος σώθηκε χάρη σε μια «εθελούσια» παραχώρηση περιουσιακών του στοιχείων στους κατακτητές. Η εμπειρία εκείνη τον σημάδεψε, αλλά και τον ώθησε να αφιερωθεί ολοκληρωτικά στη δημιουργία ενός ελληνικού κινηματογράφου που θα υμνούσε τη ζωή και την αξιοπρέπεια του λαού.
Οδυσσέας Ελύτης: Από τα χαρακώματα στη λογοτεχνική αθανασία
Η πνευματική Ελλάδα δεν έμεινε αμέτοχη. Οι ποιητές, συγγραφείς και ζωγράφοι πήραν κι αυτοί τα όπλα -και ύστερα τα πινέλα, τις πένες και τα τετράδιά τους- για να καταγράψουν το έπος της Αλβανίας και την τραγωδία της Κατοχής.
Ο νομπελίστας ποιητής Οδυσσέας Ελύτης υπηρέτησε ως ανθυπολοχαγός στη Διοίκηση του Στρατηγείου του Α΄ Σώματος Στρατού και κατόπιν μετατέθηκε στη ζώνη πυρός. Εκεί αρρώστησε βαριά από κοιλιακό τύφο, πιθανότατα από το μολυσμένο νερό που έπιναν οι στρατιώτες. Για να φτάσει στο νοσοκομείο των Ιωαννίνων χρειάστηκε να περπατήσει τρία μερόνυχτα μέσα από χιονισμένα μονοπάτια.
Η εμπειρία αυτή γέννησε μέσα του το «Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας», ένα από τα σημαντικότερα έργα της νεοελληνικής ποίησης. Ο Ελύτης αποτύπωσε μέσα σε αυτό τη θυσία, το χρέος και τη ματαιότητα του πολέμου, χαρίζοντας στους ήρωες της Αλβανίας την αιώνια φωνή που τους άξιζε.
Άγγελος Τερζάκης: Ο συγγραφέας που γύρισε γεμάτος ψείρες
Ο συγγραφέας και δοκιμιογράφος Άγγελος Τερζάκης πολέμησε επίσης στο αλβανικό μέτωπο. Όταν επέστρεψε, η πρώτη εικόνα που είχε ο μικρός του γιος ήταν ενός «αγριάνθρωπου» με γένια και κουρελιασμένη στολή -όπως ο ίδιος θυμόταν. Ο Τερζάκης είχε μόλις επιζήσει από μια αποστολή-θάνατο, από την οποία σώθηκε χάρη σε έναν λοχαγό που τον απέσυρε την τελευταία στιγμή, γνωρίζοντας ότι οι υπόλοιποι στρατιώτες πήγαιναν σε βέβαιο θάνατο.
Οι εμπειρίες αυτές μεταφέρθηκαν στα διηγήματά του και κυρίως στο βιβλίο «Απρίλης», όπου αποτύπωσε με λογοτεχνική δύναμη τη θυσία και το ήθος της γενιάς του πολέμου.
Γιώργος Θεοτοκάς: Το ημερολόγιο ενός διανοουμένου
Ο λογοτέχνης Γιώργος Θεοτοκάς, γόνος πολιτικής οικογένειας, κατέγραψε με εντυπωσιακή ακρίβεια τον παλμό της εποχής στο «Τετράδιο Ημερολόγιο 1939–1953». Την ημέρα της κήρυξης του πολέμου έγραφε: «Επιτέλους είμαστε μέσα! Ο ωραιότατος καιρός, οι καμπάνες, η κίνηση των δρόμων, όλα δίνουν στην ημέρα μια όψη εορτάσιμη».
Παρά τις διασυνδέσεις του, επέμενε να καταταγεί εθελοντικά, όμως αποπέμφθηκε δύο φορές για λόγους υγείας και υπηρεσιακής ανάγκης. Παρότι δεν πολέμησε, η ψυχή του έμεινε στραμμένη στο μέτωπο. Στα κατοπινά του έργα, όπως το «Ασθενείς και Οδοιπόροι», υμνεί το πνεύμα της ελληνικής αντίστασης και τη δύναμη του ανθρώπου μπροστά στη φρίκη.
Νίκος Καββαδίας: Ο ποιητής-τραυματιοφορέας
Ο Νίκος Καββαδίας, ο «ποιητής των θαλασσών», βρέθηκε κι εκείνος στην πρώτη γραμμή, υπηρετώντας ως τραυματιοφορέας και αργότερα ως ασυρματιστής στον σταθμό υποκλοπών της Τρίτης Μεραρχίας. Με τη συνθηκολόγηση, επέστρεψε στην Αθήνα και εντάχθηκε στο ΕΑΜ και στο ΚΚΕ.
Στην Κατοχή έγραψε ποιήματα που αποτύπωναν το πνεύμα της Αντίστασης, όπως το «Στον τάφο του ΕΠΟΝίτη» και το «Αθήνα 1943». Για τον Καββαδία, ο πόλεμος αποτέλεσε την απαρχή μιας βαθιάς ποιητικής ωρίμανσης, η οποία τον οδήγησε αργότερα να περιπλανηθεί για δεκαετίες στα πλοία, κουβαλώντας μέσα του το άγγιγμα της ιστορίας.
Γιάννης Τσαρούχης: Η Παναγία της Νίκης
Ο σπουδαίος ζωγράφος Γιάννης Τσαρούχης επιστρατεύτηκε το 1940 και υπηρέτησε στο Μηχανικό, στην Αλβανία. Εκεί δημιούργησε την περίφημη εικόνα της «Παναγίας της Νίκης», εμπνευσμένος από διηγήσεις στρατιωτών για θαύματα στο μέτωπο. Χωρίς καμβά και υλικά, ζωγράφιζε πάνω σε κιβώτια ρέγκας, με τις μπογιές που είχαν περισσέψει από το καμουφλάζ των οχημάτων.
Η εικόνα αυτή, σύμβολο πίστης και ελπίδας, έγινε εμβληματική για τους στρατιώτες. Στα χρόνια της Κατοχής, ο Τσαρούχης ίδρυσε μια ιδιωτική σχολή ζωγραφικής, συνεχίζοντας να υπηρετεί την τέχνη μέσα από τα ερείπια.
Η Τέχνη και η μνήμη
Οι ιστορίες αυτών των ανθρώπων συνθέτουν ένα άγνωστο κεφάλαιο της ελληνικής ιστορίας. Δείχνουν ότι ο πόλεμος δεν ήταν μόνο υπόθεση στρατιωτών και αξιωματικών, αλλά και πνευματικών ανθρώπων που μετέτρεψαν την εμπειρία της μάχης σε τέχνη και μνήμη.