Το έργο του Σμαραγδή για τον Καποδίστρια γυρίστηκε με έναν και μόνο σκοπό: για τη συλλογική εθνική σκέψη. Για να καλλιεργήσουμε τις συνειδήσεις μας
Παρακολούθησα την πρώτη προβολή της ταινίας «Καποδίστριας» του Γιάννη Σμαραγδή μαζί με τον διευθυντή φωτογραφίας του φιλμ Δημήτρη Σταύρου από τα ορεινά του «Ελληνικού Κόσμου». Και για να είμαι ειλικρινής, στην αρχή δεν πίστευα αυτό που ζούσα.
- Του Μανώλη Κοττάκη
Στο παρελθόν είχα πειστεί ότι η ταινία που ο Γιάννης ήθελε να είναι έτοιμη το 2021, στα 200 χρόνια από την Παλιγγενεσία, δεν θα γυριστεί ποτέ γιατί συγκεκριμένος παράγων του κινηματογράφου την πολεμούσε λυσσωδώς στο παρασκήνιο. Είχε βάλει στοίχημα ότι «δεν γίνεται» να δούμε τον Καποδίστρια, με το επιχείρημα ότι η ταινία θα ήταν «ρωσόφιλη».
Τα προβλήματα ξεπεράστηκαν χάρη στο κρητικό πείσμα του Σμαραγδή και χάρη στην καθοριστική παρέμβαση του επιφανούς Ελληνα της Ελβετίας κυρίου Στασινόπουλου, ο οποίος παρακινήθηκε από τον αθόρυβο ευπατρίδη Μάνο Δημητρακόπουλο (ο οποίος με τη σειρά του ενημερωνόταν από την «Εστία» για τις τρικλοποδιές στον Σμαραγδή).
Από τα πρώτα πλάνα της ταινίας που δείχνουν τον Καποδίστρια να ταξιδεύει με άμαξα στα χιόνια από τη Ρωσία στην Ελβετία για να τη σώσει από τα γαμψά νύχια του Μέτερνιχ ένιωσα απέραντη ικανοποίηση. Η απάντηση στο «Δεν γίνεται» είναι απλή: «Γίνεται». Αμα θες, γίνεται! Το σύμπαν συνωμοτεί.
Θέλω να παρακαλέσω για το εξής: Οταν με το καλό θα αρχίσει η προβολή της ταινίας στους κινηματογράφους τα Χριστούγεννα, μην πάτε να τη δείτε για να ψυχαγωγηθείτε. Για να νιώσετε συγκίνηση για το μέγεθος της ηγεσίας. Για να ανακαλύψετε τη δόξα. Δεν θα τα βρείτε αυτά. Η ταινία αυτή γυρίστηκε με έναν και μόνο σκοπό: Για τη σκέψη. Για τη συλλογική εθνική σκέψη. Για να σκεφτούμε. Για να καλλιεργήσουμε τις συνειδήσεις μας.
Προς τούτο ο Καποδίστριας δεν παρουσιάζεται ως ο χαρισματικός ηγέτης στην ταινία όπως π.χ. ο Τσόρτσιλ, και εμένα μου έλειψε αυτό. Παρουσιάζεται ως «άγιος», ως ταπεινός, ως πρότυπο δημοσίου προσώπου. Αυτό που ήταν! Δεν θα δείτε επίσης ημέρες κλέους, αλλά στενόχωρα πράγματα: Ποιοι ήμασταν το 1828, τι γίναμε, από πού ερχόμαστε και πού θα καταλήξουμε αν συνεχίσουμε με τα ίδια μυαλά. «Το παρελθόν θα μας συγκλονίσει με την επικαιρότητά του», όπως είπε ο Γιάννης δανειζόμενος από τον Ελύτη.
Τρία κάδρα μέσα σε ένα
Η ταινία είναι τρία κάδρα μέσα σε ένα: Ο Καποδίστριας ως προσωπικότητα της διεθνούς σκηνής που είναι συνομιλητής αξιώσεων του τσάρου και του Μέτερνιχ και προφητεύει την Ενωμένη Ευρώπη. Ο Καποδίστριας ως Κυβερνήτης σε ένα νέο κράτος μέσα στον ανατέλλοντα συσχετισμό δυνάμεων. Ο Καποδίστριας ως κοινός θνητός που ερωτεύεται και πληγώνεται. Και τα τρία κάδρα διαπλέκονται. Γλίτωσε την Ελβετία από την εισβολή Μέτερνιχ και τη Γαλλία από τον διαμελισμό, για να οικοδομήσει εγκαίρως συμμαχίες για την Ελλάδα της ανεξαρτησίας. Και τις οικοδόμησε.
Γάλλοι και Ρώσοι τον στήριξαν στρατιωτικά και οικονομικά ως Κυβερνήτη. «Κατάπιε» τη συνωμοσία της τσαρικής Αυλής με την Αυλή του Μέτερνιχ και των Αγγλων εις βάρος της προσωπικής του ζωής με την προσβλητική αρπαγή της αγαπημένης του Ρωξάνδρας γιατί, σύμφωνα με τις συμβουλές που έλαβε, έπρεπε να θέσει προτεραιότητα τον ανώτερο σκοπό. Και να δείξει έναν ανώτερο εαυτό.
Ως διπλωμάτης και υπουργός Εξωτερικών του τσάρου ο Καποδίστριας δίδαξε με τη στρατηγική του, όπως παρουσιάζεται στην ταινία, πως η σοφία της ανθρώπινης σκέψης μπορεί να νικήσει τα χειρότερα ένστικτα της βίας και να φέρει την ειρήνη άνευ κανονιοβολισμού (με την παραίτηση ενός βασιλέα διέσπασε μια στρατιωτική συμμαχία και γλίτωσε τη Γαλλία από διαμελισμό). Πως με τη σιωπή στα διλήμματα, όταν σου τίθενται, μπορείς να δίνεις δύσκολες απαντήσεις διατηρώντας την αξιοπρέπειά σου.
Η σιωπή ενίοτε είναι το όπλο της ηγεσίας. (Ο Καποδίστριας δεν απαντά σε απεσταλμένο των Αγγλων που του προτείνει να αναλάβει Κυβερνήτης με ανταλλάγματα. Δεν αρνείται την πρόταση, αλλά δεν δεσμεύεται για τα ανταλλάγματα.) Δίδαξε επίσης πώς να βάζεις στην άκρη το «εγώ» για το εθνικό «εμείς». Απαρνήθηκε τον πλούτο με αντάλλαγμα την επιστροφή εθνικού εδάφους (αντί ισόβιας σύνταξης 60.000 ρουβλίων για την αναγνώριση των υπηρεσιών που του προσφέρθηκε από τους τσάρους ζήτησε ως αντίδωρο να αναγνωρίσουν οι Ρώσοι τα σύνορα του νέου κράτους όπως τους τα είχε χαράξει στον χάρτη που τους ενεχείρισε – πρόσφερε υποθήκη το σπίτι του στην Κέρκυρα για να δανειστεί το νεογέννητο ελληνικό κράτος).
Δίδαξε την ειλικρίνεια (ξεκαθάρισε στον τσάρο ότι, αν βρεθεί στο δίλημμα να διαλέξει μεταξύ Ρωσίας και Ελλάδος, θα επιλέξει την πατρίδα του – δεν του απέκρυψε την εμπλοκή του στα επαναστατικά κινήματα και παραιτήθηκε). Δίδαξε επίσης πώς να ρισκάρεις τη ζωή σου και να προκαλείς τη μοίρα σου για να μην παραβείς τις αρχές σου (αποδέχθηκε το ρίσκο να δολοφονηθεί παρά να υποταχθεί στους ολιγάρχες).
Η ταινία όμως, εκτός από το «ζωγράφισμα» της προσωπικότητας του Καποδίστρια, δείχνει πώς κινήθηκε ως Κυβερνήτης μέσα στον συσχετισμό δυνάμεων της περιόδου εκείνης και αποκαλύπτει γιατί δολοφονήθηκε: Γιατί ήταν δημοκράτης, γιατί ήταν Ελληνας και γιατί δεν έκανε τα χατίρια των Αγγλων και των εν Ελλάδι συνεργατών τους. Μη ανήκων σε επιρροή τρίτων, περιλαμβανομένων και αυτών των Ρώσων.
Ο Σμαραγδής βάζει τον Μέτερνιχ να λέει ότι επείγει η εξόντωσή του γιατί είναι δημοκράτης. Και ότι, αν επικρατήσει η δημοκρατία στην Ελλάδα, θα εξεγερθούν οι λαοί και θα απειληθεί η μοναρχία στην Ευρώπη. Τον βάζει να λέει ότι επείγει η εξόντωσή του γιατί η ανεξαρτησία του έναντι των προστατών πηγάζει από την εντιμότητά του. Και όταν ο καγκελάριος πληροφορείται τη δολοφονία του, εμφανίζεται να ομολογεί ότι ο Ελληνας Κυβερνήτης δεν ήταν ποτέ ρωσόφιλος αλλά βαθιά Ελληνας, ακόμη και όταν υπηρετούσε στην Αυλή του τσάρου. Και ας τον βλέπουμε στην ταινία να μιλά τη ρωσική σε διάλογό του με τον Πούσκιν.
Δίδαξε, τέλος, πώς να κατεβαίνεις «σκαλί», να καταδέχεσαι τον λαό, να προσαρμόζεσαι στις συνθήκες («τον μπαρμπα-Γιάννη θέλουν να δολοφονήσουν, όχι τον Καποδίστρια» του λέει ένας πένης βοσκός). Να διαλέγεσαι και με τους διώκτες σου ακόμα και αν σε λοιδορούν. Μήπως εξασφαλίσεις την εθνική ενότητα.
Τριπλός πολιτισμός
Πράγματι, ο Μέτερνιχ είχε δίκιο. Με βαθιά πίστη στην Παναγία και στον Χριστό και κρύβοντας βαθιά μέσα του την αυτοπεποίθηση ενός ανώτερου έθνους με τριπλό πολιτισμό (μινωικός, αρχαίος, βυζαντινός), ναι, ο Κερκυραίος Καποδίστριας με την Κύπρια μάνα ήταν βαθιά Ελληνας. Ο Σμαραγδής επιχείρησε να τα δείξει όλα αυτά ρεαλιστικά και συμπυκνωμένα στο τετράγωνο Αγία Πετρούπολη – Γενεύη – Βιέννη – Ναύπλιο.
«Πειράζοντας» και τα ιστορικά δεδομένα σε κάποιες στιγμές (οι σκηνές με την απονομή της σύνταξης στη Μαντώ Μαυρογένους, με το Κυβερνείο, με την κοπή του νομίσματος, με τα πρώτα αλληλοδιδακτικά σχολεία συνέβησαν στην Αίγινα όπως προκύπτει από τα πρακτικά της πρώτης Βουλής. Εκεί θα έπρεπε να είχαν γυριστεί οι σκηνές και όχι στο Ναύπλιο, αλλά αυτό είναι ευθύνη και άλλων στην πατρίδα μου).
Το μείζον όμως υπηρετείται: Το μήνυμα ότι μόνο μέσω της εθνικής ενότητας και μέσω μιας αδιάφθορης, ανεξάρτητης και βαθιά ελληνικής ηγεσίας μπορούμε να σταθούμε στον νέο συσχετισμό δυνάμεων στις μέρες μας.
Η πρεμιέρα έκλεισε με δύο αξιοσημείωτα γεγονότα. Με τον Γιάννη Σμαραγδή να αποκαλύπτει ότι η ταινία, εκτός από εύπορους, χρηματοδοτήθηκε και από έναν άνεργο που δεν είχε γάλα για το παιδί του με το ποσό τού 1 ευρώ! Και ότι στις πρώτες σειρές του «Ελληνικού Κόσμου» του Δημήτρη και της Σοφίας Ευφραίμογλου κάθονταν δίπλα δίπλα οι απόγονοι της οικογένειας του Καποδίστρια και οι απόγονοι της οικογένειας του Μαυρομιχάλη… Να γιατί λέω ότι ο «Καποδίστριας» δεν είναι ταινία ώστε να της γίνει κριτική για τυχόν ατέλειες, αλλά Ιστορία. Η Ιστορία μας. Και την Ιστορία δεν την κριτικάρεις. Την κρατάς φυλακτό!
