{Από το περιοδικό «δ» που κυκλοφορεί με την «κυριακάτικη δημοκρατία»}
Μέσα στη ζάλη των κομματικών αντιθέσεων, της διαμάχης και ενίοτε του μίσους έχουν γραφτεί και ιστορίες γλυκές, που δείχνουν ότι όλα τα στρατόπεδα έχουν ψυχή. Η ιστορία που θα σας διηγηθώ έγινε την εποχή της χούντας.
Η χούντα κυνήγησε τη δημοκρατία σαν να ήταν επιδημία. Αν κάποιος δημόσια τραγουδούσε ή άκουγε ένα τραγούδι που εκθείαζε την ελευθερία, βασανιζόταν στο ΕΑΤ-ΕΣΑ. Εκείνη, λοιπόν, την τρομερή ημέρα της 21ης Απριλίου δεν άλλαξε μόνο το πολίτευμα και από δημοκρατία έγινε δικτατορία, αλλά συνελήφθησαν και χιλιάδες δημοκράτες ως ύποπτοι αντιπραξικοπήματος και οδηγήθηκαν είτε σε φυλακές είτε σε εξορίες ή σε απομόνωση. Θυμάμαι ότι η χούντα τότε είχε νοικιάσει στη Δροσιά κάποια περιφερειακά ξενοδοχεία και είχε κλείσει υψηλόβαθμα στελέχη του Κοινοβουλίου και του υπουργείου Εθνικής Αμύνης, ώσπου να αποφασίσει πού θα τα ξαποστείλει.
Το γήπεδο του Απόλλωνα είχε γεμίσει πολιτικούς αιχμαλώτους, που σιγά-σιγά με μεταγωγικά καράβια του ναυτικού τούς έστελναν στη Γυάρο και σε άλλα ξερονήσια. Ενα από τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως πολιτικών κυρίως κρατουμένων ήταν στη Λέρο, στο Παρθένι. Η Λέρος ήταν από τα αγαπημένα νησιά των Ιταλών κατακτητών και τη στόλισαν με όμορφα κτίρια, τα οποία οι κατά εποχές ελληνικές κυβερνήσεις τα αξιοποίησαν με περίεργο τρόπο. Εκεί στεγάστηκαν οι βασιλικές τεχνικές σχολές, για να ανανήψουν τα παιδιά των παλαιών κομμουνιστών. Το μεγαλύτερο ψυχιατρικό νοσοκομείο της χώρας, που έγινε η ευχή και η κατάρα του νησιού. Και, τέλος, το νησί χρησιμοποιήθηκε ως χώρος εξορίας από τη χούντα.
Χρησιμοποιήθηκαν δύο κτιριακά συγκροτήματα. Το ένα στο Λακκί, το κύριο λιμάνι της Λέρου, όπου έστειλαν αγρότες, εργάτες, φοιτητές. Αντίθετα, στο Παρθένι, στα βόρεια του νησιού, έστειλαν όλη τη νομενκλατούρα της ΕΔΑ και του ΚΚΕ. Κομματικοί καθοδηγητές, αξιωματούχοι, καλλιτέχνες, μουσικοί και ποιητές. Ανάμεσα τους ένας ζωγράφος, ο Κυριάκος Τσακίρης. Η εξορία είναι περίεργο πράγμα, δεν είναι φυλακή αλλά ούτε και ελευθερία. Γίνεσαι σχεδόν ένα με τους φύλακες. Σε βαριούνται και τους βαριέσαι. Οι φύλακες που σε φυλάνε είναι σε χειρότερη εξορία από εσένα. Τουλάχιστον εσύ που είσαι κρατούμενος βρίσκεσαι εκεί για κάποιον λόγο. Ο φύλακας για έναν χαζομισθό.
Ο Τσακίρης ανάμεσα στους κρατουμένους είχε βρει ακόμα δύο τρεις ζωγράφους. Πού και πού με λίγο καρβουνάκι ζωγράφιζαν κάποια εικόνα. Μια μέρα, στο πίσω μέρος του στρατοπέδου και έξω από αυτό, βρήκε ένα εκκλησάκι μισογκρεμισμένο. Ηταν το εκκλησάκι της Αγίας Ματρώνας της Κιουράς. Μπήκε και το παρατήρησε. Τι ωραία εικόνα ήταν, η Παναγιά ήταν ντυμένη με τα ωραιότερα ρούχα που είχε δει. Μόνο που ήταν μια μικρή εικόνα πάνω σε ένα στήριγμα. Ολο το άλλο εκκλησάκι ήταν αζωγράφιστο. Και τότε του ήρθε η μεγάλη επιθυμία να το ζωγραφίσει. Μόνο μια δημιουργική δουλειά μπορούσε να τον βγάλει από την αδράνεια. Το είπε στους άλλους ζωγράφους και αυτοί, αντί να τον χλευάσουν, τον παρότρυναν να προχωρήσει στην αγιογράφηση.
Ο δικτάτορας διοικητής τον άκουσε με προσοχή. Το είδε και λίγο συμφεροντολογικά το πράγμα. Θα έκανε σπουδαία αναφορά στα κεντρικά: «Οι κομμουνιστές φτιάχνουν εκκλησία». Εγινε μεγάλη αναστάτωση στο νησί. Κάτοικοι εθελοντές, ο ταβερνιάρης, ακόμα και ο παπάς, βάλαν ένα χέρι να τη στερεώσουν την εκκλησία. Και μετά μπήκαν οι ζωγράφοι, με αρχηγό τον Τσακίρη, βάλαν σκαλωσιές, σπατουλάρανε, τρίψανε, ξανασπατουλάρανε και ετοιμάσανε την εκκλησία για αγιογράφηση. Αυτό που φτιάξανε είναι σπάνιο και εξαιρετικά συγκινητικό. Αγιογραφίες που έχουν βγει μέσα από τις εικόνες αιχμαλωσίας των κρατουμένων κομμουνιστών.
Ο Χριστός πάσχων. Σαν να λέμε ο αιχμάλωτος μαστιγωμένος. Ο υιός του Θεού, που με την ανθρώπινη φύση του ικετεύει να μην υποφέρει, και η Παναγιά η Ματρώνα με μεγάλα αμυγδαλωτά μάτια και ένα δάκρυ μαργαριτάρι, και μετά η αποκαθήλωση. Μαυροφορεμένες γυναίκες, όπως στα χωριά, να κλαίνε τον πεθαμένο. Εναν πεθαμένο που έχει κρατήσει όλη την οδύνη στο πρόσωπό του. Ω Χριστέ μου! Τι μαγεία έκανες και σε ένα μικρό ξωκλήσι έδωσες ζωή σε εκατοντάδες κατατρεγμένους. Οι ζωγράφοι γίναν οι ήρωες του νησιού. Η Λέρος υπερηφανεύτηκε. Τελείωσε η μιζέρια στο Παρθένι, που μαζί με το στρατόπεδο των πολιτικών κρατουμένων ζούσε ένα μεγαλείο. Φρουροί και κρατούμενοι από κοινού υπερηφανευόντουσαν για το εκκλησάκι. Ηταν το δικό τους έργο.
Κι εγώ, όταν βρέθηκα μπροστά στις εικόνες, μαγεύτηκα. Νόμισα ότι πέρασε ο Μποτιτσέλι από τη Λέρο. Παιδούλα η Παναγιά και η αποκαθήλωση από αρχαία τραγωδία. Στάθηκα σε τούτη την εκκλησία για πολύ ώρα. Κατέβηκα μέχρι τη θάλασσα. Σκεπτόμουν. Η ελευθερία δεν κερδίζεται μόνο με βία αλλά κρατώντας στο χέρι ένα μολύβι, μια παρτιτούρα, ένα πινέλο. Το περιστατικό το γνωρίζουν ελάχιστοι. Ισως έπρεπε να γίνει εθνικό μνημείο η Παναγιά η Κιουρά, ανεξαρτήτως κομματικής τοποθέτησης.
Αλλά να δείτε τι κρύβει μέσα ο άνθρωπος… Οταν λίγο αργότερα έκλεισε το στρατόπεδο πολιτικών κρατουμένων στη Λέρο, ένας μοναχός που αυτοαποκαλείτο ηγούμενος οικειοποιήθηκε το εκκλησάκι, θεώρησε βλασφημία την αγιογράφηση από κρατουμένους και ασβέστωσε τις αγιογραφίες. Ευτυχώς, τον διώξανε εγκαίρως. Η αρμόδια υπηρεσία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου απεκατέστησε πολλές από αυτές, αλλά όχι όλες, γιατί ο ασβέστης τις είχε καταστρέψει. Η Αγία Ματρώνα η Κιουρά είναι πάντα εκεί. Λίγο έξω από το παλιό στρατόπεδο πολιτικών κρατουμένων και δίπλα στον αρχαίο ναό, με το ιερό του να κοιτάζει τη θάλασσα.
Αν ποτέ πάτε στη Λέρο, αφήστε λίγα λουλούδια σε τούτη την εκκλησία.
Ηλίας Μαμαλάκης
