Ο Νικόλαος Νικηταρίδης μιλά στην «Ο.Α.» για την έρευνα 40 ετών που αφορά την ιστορία του Ελληνισμού. Στις σελίδες του ενός από τους έξι τόμους καταγράφει τις εκκλησίες που αποτελούν σημείο αναφοράς και τη σημερινή τους εικόνα
Για πάνω από 40 χρόνια ο Νικόλαος Νικηταρίδης ασχολείται συστηματικά με το να ερευνά και να συγκεντρώνει στοιχεία που αφορούν την ιστορία του Ελληνισμού της Αιγύπτου. Καρπός αυτού του επίπονου έργου του είναι η κυκλοφορία πριν από μερικές ημέρες της εξάτομης ιστορίας των Ελλήνων της Αιγύπτου, η οποία αποτελεί σημαντική παρακαταθήκη για τις επερχόμενες γενιές. Σε έναν από αυτούς τους τόμους γίνεται εκτενής αναφορά στους ελληνικούς ναούς που βρίσκονται ανά την αιγυπτιακή επικράτεια.
- Από τον Σωτήρη Λέτσιο
Στις σελίδες αυτού του βιβλίου περιγράφονται σε σύντομα χρονικά σημειώματα -βασισμένα σε δυσεύρετες πλέον πηγές- οι 58 εκκλησίες που κόσμησαν με τη λειτουργία τους στο διάβα του χρόνου την Ορθοδοξία και συνεχίζουν έως και σήμερα να αποτελούν σημείο αναφοράς.
Στη συνέντευξη που έδωσε στην «Ορθόδοξη Αλήθεια» ο κ. Νικηταρίδης αναφέρεται αναλυτικά σε αυτούς τους ορθόδοξους ναούς, στις δυσκολίες που αντιμετώπισε στη διάρκεια της έρευνάς του, αλλά και στο ποιοι είναι αυτοί οι ναοί, οι οποίοι συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Επίσης, δεν παραλείπει να μιλήσει και για την εικόνα που παρουσιάζουν σήμερα οι ελληνικοί ναοί, αλλά και για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν.
Πώς πήρατε την πρωτοβουλία για τη συγγραφή ενός βιβλίου για τον Ελληνισμό της Αιγύπτου και τους ελληνικούς ορθόδοξους ναούς;
Ως ο κατεξοχήν ιστορικός του Αιγυπτιώτη Ελληνισμού, βραβευμένος από την Ακαδημία Αθηνών και το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας, συγγραφέας 45 σχετικών βιβλίων και 4.000 άρθρων, η συγγραφή της Γενικής Ιστορίας των Ελλήνων της Αιγύπτου αποτελούσε έναν βασικό μου στόχο και ένα όνειρο ζωής, που ο Θεός με ευλόγησε να το πραγματοποιήσω. Ως πνευματικό παιδί του μακαριστού Πατριάρχη Αλεξανδρείας & Πάσης Αφρικής Παρθενίου Γ΄ και αδελφικός συνοδοιπόρος με τον Πατριάρχη Θεόδωρο Β΄, δεν θα μπορούσα παρά να αφιερώσω τον έναν από τους έξι τόμους της Ιστορίας των Ελλήνων της Αιγύπτου στις ελληνικές εκκλησίες, που φιλοξένησε και συνεχίζει να φιλοξενεί η Νειλοχώρα.
Αν και χώρα μουσουλμανική, τους φιλοξενεί και τους προστατεύει
Αντιμετωπίσατε κάποιες πρακτικές δυσκολίες ως προς τη συγκέντρωση όλων αυτών των στοιχείων για τους ναούς; Τι ήταν αυτό που σας έκανε μεγαλύτερη εντύπωση όλο αυτό το διάστημα που εργαστήκατε για αυτόν τον σκοπό;
Οι πρακτικές δυσκολίες που συνάντησα ήταν πολλές, αφού οι σχετικές περί των ναών αυτών πηγές είναι ελάχιστες έως σπανιότατες, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Αίγυπτο. Με την ενδελεχή όμως έρευνα ανακαλύφθηκαν και ναοί που τους είχε σκεπάσει η λήθη, όπως αυτός του Αγίου Τρύφωνα στο Μπελκάς και της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Σιρμπίν. Ας μην ξεχνάμε, δε, πως αυτοί οι τόποι στις αρχές του 20ού αιώνα ήταν περισσότερο χωριά παρά πολίχνες. Και οι ευρέσεις αυτές είναι που δημιουργούν τη μεγαλύτερη εντύπωση, αφού οδηγούν για ακόμα μία φορά στη συνειδητοποίηση πως η Αίγυπτος, χώρα μουσουλμανική, όχι μόνο επέτρεψε τη δημιουργία των ελληνορθόδοξων αυτών ναών, αλλά σε πολλές διευκόλυνε και την ανέγερσή τους. Κι ακόμα και σήμερα όχι μόνο τους φιλοξενεί, αλλά και τους προστατεύει, αποδεικνύοντας στο τότε και στο τώρα την αγάπη και την εκτίμηση του αιγυπτιακού κράτους και των Αιγυπτίων εν γένει προς τους Αιγυπτιώτες Ελληνες.
Η καταγραφή των μνημείων σε όλη τη χώρα, αυτά που έχουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον, οι στιγμές που συγκίνησαν τον ερευνητή και και τα προβλήματα που παρουσιάζουν σήμερα
Μπορούμε να αναφέρουμε πόσοι είναι συνολικά οι ελληνικοί ναοί της Αιγύπτου; Σε ποια πόλη βρίσκονται οι περισσότεροι εξ αυτών; Υπάρχουν σε όλη την επικράτεια της Αιγύπτου ελληνικοί ναοί;
Θα απαντήσω στο ερώτημά σας αναφέροντας και τους 56+2 ναούς που είναι διασκορπισμένοι σε ολάκερη την εύφορη γη της Αιγύπτου. Και προσθέτω ξεχωριστά τον 57ο και τον 58ο, αυτόν δηλαδή του Αγίου Αθανασίου Καΐρου και του Ευαγγελιστού Μάρκου Αλεξανδρείας, επειδή ο πρώτος θεμελιώθηκε μεν αλλά τελικά για διάφορους λόγους δεν ανεγέρθηκε, ενώ για τον δεύτερο ναό είχαν γίνει τα σχέδια και συγκεντρωθεί με εράνους τα χρήματα, αλλά δεν ευοδώθηκε η κατασκευή του.
Ας σημειωθεί πως οι περισσότεροι ναοί εντοπίζονται στην Αλεξάνδρεια, που είναι 11, και στο Κάιρο, που είναι 10. Αναλυτικά οι ναοί είναι οι εξής: Ι.Ν. Αγίου Αθανασίου και Κυρίλλου Μανσούρας, Ι.Ν. Αγίας Αικατερίνης Καΐρου, Ι.Ν. Αγίας Αικατερίνης «Μπενακείου» Αλεξανδρείας, Ιερά Μονή Αγίας Αικατερίνης Σινά, Ι.Ν. Αγίας Αικατερίνης Σουέζ, Ι.Ν. Αγίων Αναργύρων Αμπουκίρ, Ι.Ν. Αγίων Αναργύρων Καΐρου, Ι.Ν. Αναστάσεως του Κυρίου Μάρσα Ματρούχ, Ι.Ν. Αγίου Αντωνίου Πορτ-Τεουφίκ (Σουέζ), Ι.Ν. Αγίου Γεωργίου/Αγίου Νικολάου Δαμιέττης, Ι.Ν. Αγίου Γεωργίου Ζίφτας, Ι.Ν. Αγίου Γεωργίου Ισμαηλίας, Ι.Ν. Αγίου Γεωργίου Καΐρου, Ι.Ν. Αγίου Γεωργίου «Κανισκερείου» Αλεξανδρείας,
Ι.Ν. Αγίου Γεωργίου Καφρ ελ Ζαγιάτ, Ι.Ν. Αγίου Γεωργίου Μεχάλλας Κεμπίρ, Ι.Ν. Αγίου Γεωργίου Σουέζ, Ι.Ν. Αγίου Γεωργίου Μινέτ ελ Γκαμχ, Ι.Ν. Αγίου Δημητρίου Ζεϊτούν, Ι.Ν. Αγίου Ελευθερίου Ασουάν, Ι.Ν. Ευαγγελισμού Αλεξανδρείας, Ευκτήριος Οίκος Ευαγγελισμού Σοχάγκ, Ι.Ν. Αγίων Θεοδώρων «Κοτσικείου» Αλεξανδρείας, Ι.Ν. Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή Μίνιας, Ι.Ν. Αγίου Ιωάννη του Ελεήμονος Νέας Πρωτεύουσας, Ι.Ν. Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου Πορτ-Σάιντ, Ι.Ν. Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου Φακούς, Ι.Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου Σιρμπίν, Ι.Ν. Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης Δαμαγχούρ, Ι.Ν. Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης Καΐρου, Ι.Ν. Αγίου Μάρκου Καΐρου, Ι.Ν. Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Πορτ-Σάιντ, Ι.Ν. Αγίου Μηνά Ισμαηλίας, Ι.Ν. Αγίου Νικολάου Βέγχας, Ι.Ν. Αγίου Νικολάου Ιμπραημίας, Ι.Ν. Αγίου Νικολάου Καΐρου, Ευκτήριος Οίκος Αγίου Νικολάου Λούξορ, Ι.Ν. Αγίου Νικολάου Μάρσα-Ματρούχ, Ι.Ν. Αγίου Νικολάου Ντεϊρούτ, Ι.Ν. Αγίου Νικολάου Ρωζέττης, Ι.Ν. Παναγίας της Θεοτόκου Ηλιουπόλεως
Ι.Ν. Αγίου Παντελεήμονος «Αντωνιάδειου» Αλεξανδρείας, Ι.Ν. Αγίου Παντελεήμονος «Νοσοκομείου» Καΐρου, Ι.Ν. Αγίας Παρασκευής Σίντι Μπισρ Ραμλίου, Ι.Ν. Προφήτη Ηλία Ραμλίου, Ι.Ν. Οσίου Σάββα του Ηγιασμένου Αλεξανδρείας, Ι.Ν. Αγίας Σοφίας Φαγιούμ, Ι.Ν. Αγίου Σπυρίδωνος Ασιούτ, Ι.Ν. Αγίου Σπυρίδωνος Καντάρας, Ι.Ν. Αγίου Σπυρίδωνος Σίμπιν ελ Κομ, Ι.Ν. Αγίου Σπυρίδωνος Χελουάν, Ι.Ν. Αγίου Στεφάνου Ραμλίου, Ι.Ν. Εισοδίων της Θεοτόκου «Σπετσεροπουλείου» Ηλιουπόλεως, Ι.Ν. Ταξιαρχών Ιμπραημίας, Ι.Ν. Ταξιαρχών Μιτ Γαμρ, Ι.Ν. Τριών Ιεραρχών Ζαγαζίκ, Ι.Ν. Τριών Ιεραρχών Μπένι Σουέφ, Ι.Ν. Αγίου Τρύφωνος Μπελκάς, Ι.Ν. Υπαπαντής Τάντας.
Ποια είναι η παλαιότερη ελληνική εκκλησία και ποια η νεότερη;
Ο Ι.Ν. του Οσίου Σάββα του Ηγιασμένου Αλεξανδρείας καθιερώθηκε ως χριστιανικός ναός το 318, ενώ η παρουσία της Ι. Μονής Αγίας Αικατερίνης Σινά χρονολογείται από τον 4ο αιώνα. Ας σημειωθεί επίσης πως ο Ι.Ν. του Αγίου Μάρκου στο Κάιρο ήταν γνωστός ήδη από τον 11ο αιώνα και η ύπαρξη του Ι.Ν. του Αγίου Νικολάου στη συνοικία Χαμζάουϊ του Καΐρου ανάγεται στον 14ο αιώνα. Η νεότερη εκκλησία στην Αίγυπτο είναι αυτή του Αγίου Παντελεήμονα στο Αντωνιάδειο Γηροκομείο Αλεξανδρείας που κτίστηκε το 1941.
Με βάση την έρευνά σας, ποιοι από όλους τους ναούς της Αιγύπτου είναι οι πιο σημαντικοί αλλά και αυτοί που συγκεντρώνουν το μεγαλύτερο ιστορικό ενδιαφέρον;
Πραγματικά δεν θα μπορούσα να θεωρήσω κάποιους ναούς ως πιο σημαντικούς, αφού όλοι ανεξαιρέτως ήταν σημαντικότατοι για τις τοπικές παροικίες των Αιγυπτιωτών, που γύρω τους συσπειρώθηκαν, ενώθηκαν σε κοινότητες και συγκεντρώνονταν σε κάθε ευτυχή ή στενάχωρη ευκαιρία. Ως προς το ιστορικό τους ενδιαφέρον θα σημείωνα την Ιερά Μονή Σινά και τους Ναούς του Αγίου Σάββα και του Ευαγγελισμού στην Αλεξάνδρεια, χωρίς όμως να μειώνεται επ’ ουδενί η σπουδαία ιστορικότητα και των υπολοίπων.
Θυμάστε κάποιο περιστατικό, κάποιες στιγμές που σας συγκίνησαν και έχουν αποτυπωθεί στη μνήμη σας και έχουν σχέση με τις εκκλησίες αυτές;
Η επίσκεψή μου στον Ευαγγελισμό και στον Αγιο Σάββα στην Αλεξάνδρεια και τα θερμά λόγια του Πατριάρχη για την περί των εκκλησιών αυτών εργασία μου είναι καταστάσεις που χαράχτηκαν στη μνήμη και την καρδιά μου, καταστάσεις που οδηγούν στη σκέψη πως άξιζαν τον κόπο τα ξενύχτια, τα έξοδα και η κούραση της όλης έρευνας.
Πώς είναι η κατάσταση αυτών των ναών σήμερα; Αντιμετωπίζουν προβλήματα ως προς τη στατικότητα και τη λειτουργία τους;
Σωστικές παρεμβάσεις γίνονται τόσο από το Πατριαρχείο όσο και από τις κοινότητες για να διατηρηθούν οι ναοί τους στην καλύτερη δυνατή κατάσταση, πολλές φορές δε με τη στήριξη πιστών χορηγών. Από αυτές σημειώνουμε τις πρόσφατες στον Ι.Ν. Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης στο Κάιρο και στον Ευαγγελισμό της Αλεξάνδρειας. Τέλος, κάποιοι ναοί δεν μπορούν να εντοπιστούν πλέον, ενώ κάποιοι καταστράφηκαν, όπως αυτός του Αγίου Αντωνίου στο Σουέζ κατά τη διάρκεια των αραβοϊσραηλινών πολέμων την περίοδο 1967-1973. Οι περισσότεροι όμως λειτουργούν απρόσκοπτα από τους ιερείς του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας και συχνότατα από τον ίδιο τον Πατριάρχη, συνεχίζοντας τη χριστιανική τους πορεία στον αιγυπτιώτικο χρόνο.
στο Πορτ-Σάιντ
